Cá thuần dưỡng có phải là Betta splendens?

Cá thuần dưỡng có phải là Betta splendens?

Cá thuần dưỡng là cá đá đuôi ngắn, cá đá đuôi dài và toàn bộ betta cảnh hiện đại. Chúng có nguồn gốc từ cá betta hoang dã và được một số người gọi là Betta splendens. Vấn đề là bên cạnh Betta splendens còn có nhiều loài tương tự khác như Betta imbellis và Betta smaragdina (sau này có thêm Betta stiktos và Betta mahachaiensis), chúng làm thành một nhóm gọi là nhóm splendens và điều gì có thể đảm bảo rằng người ta không lai tạp các loài với nhau trong suốt quá trình phát triển của cá betta thuần dưỡng. Hy vọng rằng bài phân tích dưới đây sẽ làm sáng tỏ vấn đề trên.

Lịch sử phát hiện về cá betta
Vào năm 1840, bác sĩ Theodor Cantor, thuộc cơ quan y tế Bengal, viếng thăm Thái Lan và được vua Thái Lan tặng rất nhiều cá đá. Năm 1849, vị bác sĩ đăng một bài viết về loài cá xinh đẹp mà mình rất hâm mộ này và gọi chúng là Macropodus pugnax. Hơn nửa thế kỷ sau, vào năm 1909, nhà ngư loại học Tate Regan phát hiện ra rằng Cantor đã nhầm lẫn bởi vì loài pugnax vốn được định nghĩa là loài cá ở đảo Penang, Malaysia với loài này là hai loài khác nhau. Regan bèn đặt cho loài cá đá của Cantor một cái tên mới mà ngày nay nó trở nên rất quen thuộc Betta splendens. “Betta” là từ viết tắt tên gọi địa phương của loài cá này “ikan bettah” nghĩa là “chiến binh”, có lẽ vào thời đó nó phổ biến hơn tên gọi thông dụng vào ngày nay là “plakat”. Còn “splendens” theo tiếng Latin nghĩa là “rực rỡ”.

Tới đây tôi xin có một lưu ý nhỏ, những cá thể mà bác sĩ Cantor nhận từ vua Thái Lan có nhiều khả năng là cá thuần dưỡng tức cá đá Xiêm trong khi loài cá mà Regan đề cập là cá hoang dã. Công trình nghiên cứu của ông mang tựa đề Họ cá rô châu Á (The Asiatic fishes of the family Anabantidae. Proc. Zool. Soc. Lond. 767-787) xuất bản năm 1910 ghi rõ địa bàn thu thập mẫu vật ở lưu vực sông Mae Nam (hay Chao Phraya), Thái Lan. Như vậy, Betta splendens vốn là tên dùng để gọi loài cá betta hoang dã.

Những con cá betta cảnh đuôi dài đầu tiên được nhập từ Thái Lan (Siam) vào Mỹ năm 1927. Sự kiện này được ghi nhận bởi Frank Locke ở San Francisco và tiến sĩ Hugh Smith ở Bảo tàng Tự nhiên Hoa Kỳ. Những con cá cảnh đuôi dài đầu tiên có thân màu thịt và vây đỏ tươi, vì thế Frank Locke cho rằng đấy là một loài mới và đặt tên cho chúng là Betta cambodia (theo Hugh M. Smith, biến thể sau cùng này, xuất hiện lần đầu khoảng năm 1900, được người Thái gọi là “pla kat khmer” tức Cambodian). Sau đó khi mà đủ loại màu ở sắc ở cá betta xuất hiện trên thị trường thì người ta cũng đặt cho chúng rất nhiều tên khoa học khác như Betta rubra (đỏ), Betta viridens (xanh lục), Betta cyana (xanh dương)… Tuy những con cá đầu tiên du nhập vào nước Mỹ là cá thuần dưỡng nhưng trong bài tìm hiểu về các tài liệu xưa liên quan cá betta, tiến sĩ Gene Lucas nhấn mạnh rằng trước đó (năm 1927), người ta đã biết đến loài cá Betta splendens hoang dã có lẽ là qua công trình của Regan.

Vậy đâu là thời điểm mà người ta xác lập mối liên hệ giữa cá betta thuần dưỡng với betta hoang dã (tức Betta splendens). Cũng theo tiến sĩ Lucas, trong một bài viết trên tờ Aquatic Life, số tháng 2 năm 1929, tiến sĩ George Mayers, một nhà ngư loại học nổi tiếng vào thời đó, đã chỉ ra rằng tất cả cá betta trên thị trường chỉ là các biến thể của loài Betta splendens mà thôi. Các tên khoa học được đặt cho chúng trước đó đều không chính xác và không còn được áp dụng cho cá thuần dưỡng nữa, chỉ duy nhất từ “cambodian” vẫn còn được sử dụng ngày nay để gọi dòng cá betta với thân màu thịt và vây đỏ.

Tới đây xin lưu ý rằng Betta splendens là loài cá hoang dã duy nhất thuộc nhóm splendens (splendens complex) được biết đến vào thời điểm đó tại Thái Lan cho nên việc tiến sĩ Mayers đồng nhất cá betta thuần dưỡng với Betta splendens là điều hiển nhiên. Và thực tế này được duy trì trong một thời gian dài gần nửa thế kỷ.


Hình vẽ của một họa sĩ người Thái cách đây 60 năm (khoảng 1940 - 1950) mô tả một con cá betta thuần dưỡng đuôi dài kèm theo tên khoa học Betta splendens! Đây là loài cá hoang dã duy nhất thuộc nhóm splendens (splendens complex) được biết đến vào thời đó vì thế việc đồng nhất nó với cá thuần dưỡng là điều hiển nhiên - nguồn http://plakatthai.com.

Tuy nhiên, khoa học không dậm chân tại chỗ, nhiều loài tương tự với Betta splendens lần lượt được phát hiện, chúng làm thành một nhóm gọi là nhóm splendens. Năm 1972, nhà ngư loại học Ladiges phát hiện loài Betta smaragdina; loài này phân bố ở vùng đông bắc Thái Lan và Lào. Sau đó vào năm 1975, ông phát hiện thêm loài Betta imbellis; loài này phân bố ở Malaysia, miền nam Thái Lan và đồng bằng sông Cửu Long, Việt Nam. Betta stiktos được phát hiện ở Campuchia vào năm 2005 bởi các nhà khoa học Singapore Tan và Ng. Và gần đây vào 2012, nhóm tác giả Thái Lan đã mô tả hai loài mới, bao gồm Betta mahachaiensis, vốn được biết đến từ lâu trong thú chơi dưới tên gọi Mahachai betta ở vùng ngoại ô Bangkok, và loài cá đen Betta siamorientalis ở các tỉnh miền đông Thái Lan [loài sau hiện được xác định là tên phụ đồng nghĩa của Betta splendens].

Sự xuất hiện của những loài betta mới tương tự với Betta splendens ở Thái Lan làm dấy lên câu hỏi về nguồn gốc của cá betta thuần dưỡng. Theo tác giả Thái Lan Precha, cá betta được người Thái thuần dưỡng từ triều đại Sukothai, cách đây khoảng 600 năm. Điều gì đảm bảo rằng trong suốt quá trình phát triển lâu dài đó người ta không lai tạp các loài betta hoang dã với nhau?


Cá lia thia mang đỏ (Betta splendens) mua ở tiệm bán cá mồi tại Sài Gòn và cá lia thia mang xanh (Betta aff. imbellis) bắt ở Rạch Gòi, Hậu Giang. Đây là hai trong số các loài cá hoang dã thuộc nhóm splendens. Trước khi Ladiges phát hiện ra cá mang xanh, chúng được coi như là một biến thể của Betta splendens.

Nguồn gốc cá betta thuần dưỡng
Trong công trình nghiên cứu về cá đá Xiêm, tác giả người Thái Precha cho rằng trong quá khứ nông dân Thái đã tuyển chọn cá betta hoang dã dựa trên kỹ năng chiến đấu và độ bền. Quá trình tuyển chọn khắt khe qua nhiều thế hệ giúp hình thành dòng cá betta thuần dưỡng với màu sắc và hình dáng hoàn toàn khác biệt so với tổ tiên hoang dã của chúng. Xét trên địa bàn phân bố tự nhiên của mỗi loài betta hoang dã thì:

- Vùng trung tâm Thái Lan và xung quanh Bangkok, nông dân thuần dưỡng loài Betta splendens.

- Vùng miền nam Thái Lan, nông dân thuần dưỡng loài Betta imbellis.

- Vùng đông bắc Thái Lan, nông dân thuần dưỡng loài Betta smaragdina.

Quá trình giao lưu và trao đổi lẫn nhau giữa những dòng cá đá ở các vùng miền là điều chắc chắn phải xảy ra trong suốt lịch sử nhiều trăm năm thuần dưỡng cá betta. Precha chứng minh cho lập luận này thông qua các hoạt động đá cá ở vùng tây bắc Thái Lan ngày nay. Nông dân ở đó vẫn đá cá Betta smaragdina bán hoang dã nhưng một số người bí mật lai chúng với cá đá thuần dưỡng (từ vùng trung tâm) để cải thiện độ bền và tăng khả năng giành thắng lợi. Học giả Vương Hồng Sển cũng mô tả về các hoạt động đá cá ở Nam bộ vào đầu thế kỷ 20 qua đó người ta “lai biệt dạng” cá lia thia ruộng với cá Xiêm với mục đích tương tự. Năm ngoái, tôi về Sóc Trăng bắt cá thì thấy lia thia đồng ở đó chính là loài lia thia mang xanh Betta imbellis.

Như vậy, dù thời điểm ban đầu nông dân Thái có thể thuần dưỡng cá đá từ những loài hoang dã thuần chủng khác biệt nhưng hoạt động đá cá truyền thống đã thúc đẩy việc lai tạp cá thuần dưỡng giữa các vùng, miền với nhau. Kết quả, cá thuần dưỡng ngày nay có bộ gien pha trộn và lai tạp.

Gien hoang dã "imbellis" và "bạch tạng"
Vào năm 2003, cá copper xuất hiện và phát triển trên khắp thế giới như một cơn bão. Copper là cá lai giữa betta thuần dưỡng với betta hoang Betta imbellis. Kiểu hình copper phát sinh từ sự kết hợp của một đột biến thuần dưỡng, gien xanh thép (blbl), với gien hoang dã (++). Những con copper đầu tiên có dạng đuôi plakat. Ngay lập tức người ta cản copper plakat với những dòng betta cảnh khác để màu copper xuất hiện ở tất cả các dạng vây này. Người ta cũng phát triển copper thành những dòng màu mới như metallic, mask, gold, platinum và sau này cả marble nữa, chẳng hạn như fancy copper.

Đây là một ví dụ điển hình về nguồn gốc lai tạp của cá betta thần dưỡng. Thực ra, việc lai cá thuần dưỡng với Betta imbellis để tạo ra dòng cá có nhiều màu ánh kim đã được thực hiện từ rất lâu trước đó. Trong tác phẩm kinh điển All about Bettas (Mọi điều về cá Betta) xuất bản năm 1981, Walt Maurus có đăng hình một con đuôi dài lai Betta imbellis! Như vậy, cho dù betta thuần dưỡng có là Betta splendens hay không đi nữa thì việc lai chúng với copper vốn mang gien "imbellis" cũng khiến cá betta thuần dưỡng ngày nay chắc chắn là cá lai tạp.


Cá copper halfmoon với gien "imbellis" - nguồn www.bettysplendens.com.


Cá đuôi dài lai Betta imbellis - hình trích trong sách của Walt Maurus (Joep Van Esch sưu tầm).

Trong thế giới cá chọi Xiêm, bổn bang được gìn giữ rất kín kẽ nhưng có những dấu hiệu cho thấy chúng đã được “cản ra” để đạt những mục tiêu nhất định. Bạn đã từng nghe và đá cá “kỳ điểm” (điểm son trên vây lưng?) trước đây? Nó là loại lai giữa cá Xiêm với cá hoang dã, có thể là mang xanh (imbellis), để tạo ra loại cá lội nhanh, răng sắc nhưng kém bền. Thứ này con nít rất mê, nhưng với các trận đấu nghiêm túc tỷ lệ máu hoang có lẽ phải giảm xuống. Có một dạo, hiệu ứng Marble (Cẩm Thạch) được cản vào cá chọi để tạo ra cá “bạch tạng” với mục đích giành lợi thế cáp đá. Người thiếu cảnh giác có thể xem thường cá bạch tạng, chịu nhường chạng, chấp kèo. Ngày nay, đôi khi trong các bầy cá chọi vẫn nảy ra vài con bạch tạng, chúng chính là hậu duệ của những con bạch tạng gốc này.

Kết luận
Sự xuất hiện của những loài betta mới bên cạnh Betta splendens, công trình nghiên cứu về cá đá Xiêm và các trào lưu lai tạo gần đây liên quan đến cá copper và "bạch tạng" cho thấy nguồn gốc lai tạp (hybrid) của cá betta thuần dưỡng bao gồm cá chọi Xiêm và cá cảnh.

Toàn bộ lý giải trên đây đều dựa vào quan điểm của các nhà ngư loại học qua các thời kỳ khác nhau. Nhưng các nhà lai tạo betta, điển hình là Dr. Gene Lucas, người dành cả đời để nghiên cứu về cá betta, lại có quan điểm trái chiều. Ông coi tất cả chẳng qua là những biến thể khác nhau của cùng một loài mà thôi và vẫn duy trì cách gọi betta thuần dưỡng là Betta splendens. Lý do, các loài có thể pha (cross) lẫn nhau. Hy vọng rằng, điều này có thể là đề tài cho một câu chuyện khác trong tương lai!

Tham khảo
www.bettyspledens.com
http://plakatthai.com
www.fishbase.org
Nhóm splendens
Tranh Cãi Về Phân Loại (Dr. Gene Lucas)
The Mutations – Betta Genetics part IV – Dr. Gene Lucas - Flare! Volume 39 No. 5, March/April 2006