Phối cản Frank Shy (Narragansett) - Trích "Modern Breeding of Gamefowl" (1982) Như phát biểu ở phần mở đầu “vấn đề chuyển giao những đặc điểm di truyền nằm ngoài nhận thức của con người”. Với gà chọi, khó khăn còn nhiều hơn gấp bội bởi một thực tế rằng gà không thể lai cận huyết với mức độ thành công như ở các loài khác. Theo giáo sư H.B. King: “Thí nghiệm lai cận huyết gà cho kết quả tệ hại đến mức việc duy trì không được đảm bảo, dẫu đạt được những kết quả tuyệt vời với heo và một số động vật khác. Dường như cấu trúc di truyền của gà bao gồm một số lượng rất lớn các gien xấu, và không hình thức tuyển chọn nào trên thực tế có khả năng phân lập các gien tốt khỏi các gien xấu”. Theo đó, những ai cho rằng việc lai tạo thành công gà chọi có thể được tinh giản bằng một công thức toán học hay biểu đồ đơn giản, sẽ sụp đổ vì thất vọng. Babcock và Clausen trong báo cáo chính thức xuất bản năm 1927, nói rằng: “Phương tiện hiệu quả nhất để cải thiện bất kỳ loài nào nằm ở việc tuyển chọn và lai cận huyết hàng loạt phân dòng (line) độc lập vốn tuân thủ tối đa theo một tiêu chuẩn mẫu mực (standard of excellence). Một khi các phân dòng như vậy được thiết lập, nên thử nghiệm lai xa giữa các phân dòng để xác định bầy nào cho kết quả tốt nhất. Từ bầy đó, lại thiết lập những phân dòng cận huyết vốn thể hiện những đặc điểm kết hợp hiệu quả nhất”. Đây chính xác là quy trình mà tôi theo đuổi trong nhiều năm trời. Phát biểu như vậy về nguyên tắc lai tạo là cần thiết về mặt diễn đạt nói chung. Việc ứng dụng trong thực tế đòi hỏi diễn giải kèm theo ví dụ. Chúng sẽ được cung cấp sau. Nhưng với một định nghĩa tổng quát về quy trình áp dụng, tôi chưa từng thấy phát biểu nào hay hơn phát biểu này của Babcock và Clausen. Trước khi đi vào chi tiết và ví dụ, cho phép tôi trích dẫn từ đống thư từ với C. C. Marshall, bạn tôi, một trong những nhà lai tạo ngựa kéo xuất sắc nhất. “Chuck” là nhà tư vấn cho Hanover Shoe Farm, trại lai tạo ngựa kéo lớn nhất thế giới, và cũng thường xuyên trao đổi với Thomas W. Murphy, người coi ông là nhà lai tạo hàng đầu. Trên thực tế, Murphy ủy nhiệm Chuck viết tiểu sử cho mình, nhưng tôi tin là cả hai đã chết trước khi công việc được hoàn tất. Tôi thường xuyên tham khảo cả ba nguồn này – Giáo sư King, Babcock và Clausen, và Marshall – vậy hãy tưởng nhớ đến họ trước khi đi tiếp. C. C. Marshall viết: “Không có cuốn sách nào viết về chủ đề lai tạo ngựa kéo (harness horse)”. “Kiến thức về thực hành lai tạo, chẳng hạn phân dòng đực hàng đầu và bầy cái xuất sắc, nhất định phụ thuộc vào việc bảo tồn và thu thập dữ liệu liên tục trong nhiều năm trời”. “Dòng giống phải dựa vào nền tảng thành tích (performance). Trong hầu hết trường hợp, những ngựa đực giống tốt nhất của chúng tôi là những con hàng đầu vào thời đó”. “Nhiều ngựa cái giống hàng đầu là chị em cùng bầy hay nửa máu với những con ngựa đực rất nhanh nhẹn, dẫu bản thân chúng không quá xuất sắc trên đường kéo. Tuy nhiên, chúng nhìn chung có tốc độ, cấu trúc đẹp và nước chạy tốt”. “Những con đực giống xuất sắc nhất của chúng tôi thường là kết quả lai xa [giữa các họ hàng gần tức phân dòng]”. “Thực lòng, tôi nghĩ rằng việc giới hạn phân dòng đực chỉ còn hai hoặc ba bầy có thể trở nên nguy hiểm, có thể dẫn đến sự thoái hóa về độ bền và phẩm chất mong muốn”. Sau những nhận định trên, hãy đi vào từng trường hợp riêng biệt vốn có thể làm sáng tỏ con đường mà chúng ta theo đuổi. Joe Z. Whites Trong số ra tháng 9 năm 1975 của tạp chí The Gamecock, Joe Z ở Maryland có một bài viết xuất sắc về vấn đề lai tạo dòng gà nhạn của ông. Nó bao hàm rất nhiều nguyên tắc được tập hợp ở đây nên chúng ta sẽ dùng làm ví dụ. Thứ 1. Ông mua 6 trống anh em thuộc dòng nhạn này, những con mà thành tích đạt yêu cầu của ông. Đây là điều quan trọng nhất, nghĩa là, kiếm được những con xuất sắc từ một bầy gà hay, mạnh khỏe. (a) Tiếp đó, ông mua gà khác từ cùng nguồn nhưng chúng đều kém xa. Cả điều này nữa cũng phù hợp với kinh nghiệm của tôi, nghĩa là, việc kiếm được gà xịn từ một nhà lai tạo nhất định không đảm bảo rằng bạn sẽ kiếm được những con tương tự từ đấy. Dẫu vẫn nhà lai tạo đó, dòng gà đó .v.v. nhưng chất lượng sản phẩm có thể hoàn toàn khác biệt. (b) Ông tìm về xuất xứ của bầy nhạn này và mua một số cá thể từ nhà lai tạo gốc. Những con này cũng kém hơn sáu con đợt đầu. Điều này chứng tỏ rằng hàng gốc dẫu rất tốt nhưng vẫn không bằng một số hậu duệ. (c) Rất khôn ngoan, ông giới hạn việc lai tạo vào 6 con anh em vốn được mua trong đợt đầu, những con mà thành tích đạt yêu cầu của ông, và loại tất cả những con còn lại. Thứ 2. Ông cản chúng với 24 mái khác nhau. Tất cả đều lai đơn. Từ số mái này, ông chỉ phát hiện bốn bầy đạt yêu cầu. Đây là tỷ lệ bình thường. Dẫu trống giống của bạn có xuất sắc đến đâu, số lượng hậu duệ đạt đến trình độ tương đương với chúng không vượt quá tỷ lệ một phần sáu. Điều thú vị nữa cần lưu ý, rằng ít nhất ba trong số bốn mái đạt yêu cầu được cận huyết một cách tương đối. Cả điều này cũng phù hợp với những nguyên tắc được trình bày ở đây, nghĩa là, mái hay thường hàm chứa một mức độ cận huyết nhất định. Thứ 3. Ông hiện thiết lập một loạt phân dòng xuất phát từ sáu trống và bốn mái này. Không mái nào có quan hệ huyết thống với nhau, hay với trống nhạn. Điều này phù hợp với chỉ dẫn của Babcock và Clausen rằng họ thiết lập nhiều phân dòng độc lập. Thứ 4. Từ đó, như Babcock và Clausen tuyên bố, Joe có thể “lai thử nghiệm giữa các phân dòng để xác định bầy lai xa nào cho kết quả tốt nhất” và cứ làm như vậy. Thứ 5. Mức độ thành công của Joe với các thế hệ gà nhạn tương lai phụ thuộc vào: (a) Mức độ xuất sắc của sáu trống gốc. (b) Tương tự với bốn mái được chọn. (c) Mức độ khéo léo của ông trong việc phối cản (mating) từ rất nhiều hậu duệ khác nhau mà ông có trong tay. Mỗi bầy tiếp theo đều phải tuyển chọn, quan sát một cách cẩn trọng về lực đá, nhược điểm, và các đặc điểm kết hợp như với bầy ban đầu. Xét trên nhiều phương diện, việc lựa chọn trở nên khó khăn hơn sau mỗi thế hệ thành công bởi gà càng cận huyết hơn, điều làm nảy sinh một loạt vấn đề mới. Mỗi bầy phải đặt dưới sự giám một cách cẩn trọng nhất, duy trì và tái tạo những bầy thành công, rồi lại tiếp tục từ chúng, và loại bỏ những bầy không đạt yêu cầu. Việc thiết lập những đặc điểm mong muốn chỉ có thể thực hiện một cách hiệu quả bằng cách dùng mái như là “trục” (pivot) còn trống như là “đùm” (hub). Trường hợp mái siêu trội, nên cản nó với trên hai trống xuất sắc nhằm tránh cận huyết quá sâu về sau. Hay nói cách khác, cho phép nó chuyển giao các tính trạng của mình cho hậu duệ với “liều thấp” qua việc tái bổ sung máu của nó từ những [bầy lai với] trống khác nhau thay vì cận huyết sâu. Cách thức lai tạo của tôi cũng tương tự như Joe Z. Qua nhiều năm trời tôi đã nhận diện và lai tạo một số trống xuất sắc. Đặc biệt, một trống tuyệt vời từ E.S. Hatch vào năm 1936, một trống Boston Roundhead hay từ M.J. Bowen vào năm 1938, một trống Claret-Bradford ấn tượng vào năm 1940, một trống hay từ T.W. Murphy vào năm 1950, một Blueface tuyệt vời vào năm 1963, và một trống Murphy x Roundhead siêu tuyệt vào năm 1970. Cũng có một số mái tuyệt vời được đưa vào dòng gà, chẳng hạn như mái Blueface từ E.T. Piper vào năm 1956, và mái Starnes Brown Red tuyệt vời vào năm 1964. Tám cá thể này được tuyển chọn không dựa vào tên tuổi mà vào khả năng di truyền xuất sắc của chúng. Nguồn gốc không can hệ gì ở đây. Tôi nhận được vô số gà khác từ những nhà lai tạo tương tự mà chúng chẳng làm nên trò trống gì và bị loại bỏ hết, cùng với đám hậu duệ của chúng, khỏi dòng gà. Tất cả chỉ để chứng tỏ rằng bản lãnh (merit) là điều mà bạn cần tìm kiếm, và tên dòng gà tự thân nó hầu như vô nghĩa. Chỉ cá thể là đáng kể, và điều đó lại phụ thuộc vào bạn, trong vai trò nhà lai tạo, nhằm tuyển chọn và xác định những cá thể như vậy thông qua lai đơn, và khai thác chúng để đạt kết quả tốt nhất. Tầm quan trọng của việc xác định cá thể, thay vì tên dòng gà hay nhà lai tạo, được minh họa bằng những ví dụ sau: Chủ của một con ngựa cái hay không cản nó với ngựa đực tơ ở trại Claiborne. Không. Ông cản nó với Bold Ruler. Có lẽ phải trả 10,000 đô mỗi lần phối giống. Ông cũng không cản nó với anh em cùng bầy của Bold Ruler dù có miễn phí đi chăng nữa. Nếu bạn nhìn vào phả hệ của những con ngựa đua vô địch giải Hambletonian trong vòng 60 năm lại đây, bạn sẽ thấy cha của chúng nằm trong số vài con ngựa tơ. Điều hết sức ngạc nhiên, làm thế nào mà vẫn con cha đó sản sinh ra các nhà vô địch từ năm này sang năm nọ, dẫu hàng trăm và có lẽ hàng ngàn đực tơ khác cũng được phối giống trong cùng giai đoạn. Tương tự, trong nhiều trường hợp, chính ngựa đực con tạo ra các nhà vô địch sau khi con cha danh tiếng về hưu. Và thường chỉ một ngựa đực con được thừa hưởng [phẩm chất này], chứ không phải là bất kỳ anh em nào khác. Những ví dụ này chứng tỏ tầm quan trọng của việc xác định cá thể trội, dù trống hay mái. Nếu xây dựng một biểu đồ lai tạo thể hiện huyết thống bầy gà của tôi ngược về sáu hay tám thế hệ trước, bạn sẽ thấy tên của một số cá thể xuất hiện hết lần này đến lần khác, tái lặp từ cả hai bên cha mẹ, nhưng mỗi lần đều kết hợp với những cá thể khác. Đấy là điều mà tôi muốn nói “tái bổ sung (máu) nhưng với liều thấp”. Theo cách này, đặc điểm của những cá thể đó sẽ được củng cố hay thiết lập trong dòng gà mà không bị nguy cơ cận huyết sâu. Các đặc điểm do vậy được thiết lập, nhưng thông qua việc tuyển chọn một cách cẩn trọng trong các chuồng lai tạo từ thế hệ này sang thế hệ khác, hậu duệ trở nên to con và mạnh khỏe hơn thay vì nhỏ con và yếu ớt hơn, mà trường hợp sau lại thường là hậu quả của việc cận huyết sâu. Bạn tìm chúng ở đâu? Lúc này, có lẽ bạn sẽ hỏi “Ông đưa ra cả đống yêu cầu cho gà giống đủ để chất đầy một thùng gạo. Giờ hãy chỉ tôi cách tìm chúng ở đâu”. Bạn hỏi tôi? Vâng, tôi xin trả lời bạn: “Tôi không ngừng tìm kiếm chúng trong 45 năm ròng rã và vẫn mong tìm kiếm hoài cho đến cuối đời”. Họa hoằn lắm tôi mới tìm được một con. Đôi khi điều đó xảy ra trên chính các sân của tôi, dẫu thường từ ba đến bốn năm tôi không giữ lại trống tơ nào vào mục đích lai tạo. Bởi tôi không tìm thấy con nào đạt yêu cầu cũng như chứng tỏ được khả năng di truyền của chúng. Với mái giống thậm chí còn tệ hơn. Tôi bắt đầu tìm kiếm khi mái đạt khoảng bốn tháng tuổi, và dù thỉnh thoảng có con dường như đạt về mọi phương diện, nó vẫn phải chứng tỏ khả năng và tính trội trong sân giống trước khi nó và hậu duệ của nó được gia nhập vào bầy gà. Đôi khi những cá thể như vậy đến từ bạn bè, những người mà gà cũng như kiến thức và thành tích của họ là tốt đối với tôi. Hết lần này đến lần khác, chúng bắt nguồn từ số gà mà tôi gửi cho những người này, rồi họ lại cản ra một số cá thể xuất sắc được chứng tỏ qua thành tích đá trường. Những lần khác chúng đến từ các sư kê nổi danh trong nước mà tôi không thân lắm. Nếu tôi chuộng gà của họ, tôi nghĩ nhờ vậy mà tôi hiểu họ hơn. Viếng thăm và kết giao với họ. Thông thường, chúng tôi trao đổi gà vì lợi ích đôi bên. Trong trường hợp này, chiến kê phải chứng tỏ bản lãnh với cả họ lẫn tôi. Tôi không bao giờ mua gà giống thông qua quảng cáo. Hiển nhiên, nhiều dòng gà xuất sắc vẫn được quảng cáo, nhưng điều mà tôi nhấn mạnh là phải thấy tận mắt gà giống đá trường, những cơ hội như không có sẵn. Có lẽ bạn nên theo đuổi quy trình tương tự, nghĩa là, tuyển chọn dựa trên những gì mà chính mắt bạn thấy chứ không phải những gì mà bạn đọc. Bạn đang lai tạo. Hãy đảm bảo rằng các phẩm chất phải phù hợp với quan điểm của bạn chứ không phải với nhà lai tạo nào khác. Tóm lại, hãy tham gia thật nhiều sự kiện hàng đầu. Lưu ý những chiến kê đá theo lối mà bạn thích. Làm quen với chủ gà hay nhà lai tạo, và tìm hiểu mọi thứ về họ. Nếu bạn thấy đạt yêu cầu, thử mua một mái hay trống hoặc cả hai. Tự mình tuyển chọn gà. Đừng bắt hú họa bất kỳ con nào ngoài sân. Chi trả dù giá cao cỡ nào. Có lẽ như vậy còn rẻ hơn nhiều nếu tính về lâu dài thay vì tốn tiền của và thời gian vào thứ gì đó không phải hàng đỉnh. Chúng ta sẽ làm gì tiếp theo? Vâng, giả sử rằng sau cùng bạn đã xác định được một trống giống và hai mái giống hay nhiều hơn mà chúng đều quan trọng. Đừng ngừng lại! Hãy luôn săn lùng trống và mái giống. Bạn có thể tìm thấy chúng trên sân của chính mình. Điều này rất tuyệt vời, bởi thà làm việc với đồ quỷ mà bạn hiểu rõ còn hơn là với người mà bạn chẳng biết gì. Qua những bầy thử nghiệm, bạn có thể xác định một cá thể như vậy vốn không có họ hàng với những con giống trước đây của mình. Trong mọi trường hợp, việc xác định phải dựa vào thành tích. Đừng quan trọng bạn mong đợi điều gì hoặc điều gì phải xảy ra. Như vậy không nên. Chỉ những gì đang xảy ra mới là đáng kể dù tốt hay xấu. Bỏ qua kỳ vọng, lo lắng và cảm xúc. Hãy tiến bước một cách kiên quyết dựa vào kết quả thực tế. Bạn sẽ thấy rằng chẳng hề có công thức hay biểu đồ lai tạo nào ở đây cùng với những dòng gà danh để lập kế hoạch lai tạo cho cả chục thế hệ kế tiếp. Thiếu sót là cố ý. Bởi mấy thứ đó đều tào lao. Bạn thậm chí không thể biết trước kết quả lai tạo trong năm nay, nói chi đến việc lập kế hoạch cho nhiều năm tới? Mỗi bầy lai là một đơn vị độc lập. Sản phẩm phải được kiểm tra và đánh giá, cả ưu lẫn nhược điểm, trước khi thực hiện thế hệ kế tiếp. Nếu bạn không thích kết quả bầy lai, hãy loại bỏ chúng. Nếu bạn phát hiện một kết hợp tuyệt vời, hãy lập lại và tiếp tục với bầy con. Bây giờ đến bước tiếp theo. Tôi không tin vào việc lai cận huyết: cha với con gái, mẹ với con trai, anh em cùng bầy với nhau và những thứ đại loại như vậy. Vâng, tôi cũng muốn “tập hợp” hay thiết lập các tính trạng mong muốn như bất kỳ ai, nhưng tôi không tin đấy là cách thực hiện. Thay vào đó, tôi thấy những tính trạng mong muốn như lối đâm, lực, lối đá .v.v có thể được thiết lập một cách an toàn bằng phương pháp khác. Tôi gọi nó là “TÁI BỔ SUNG NHƯNG VỚI LIỀU THẤP” [repeated injections but in small doses]. Tôi nhận thấy nếu bạn cản lối đâm với lối đâm thì bạn sẽ khuếch đại lối đâm; cản lực với lực thì bạn sẽ khuếch đại lực, cản lối đá với lối đá (nếu chọn cùng lối) thì bạn thiết lập lối đá. Nhưng đừng cố thiết lập tất cả cùng một lúc bằng cách lai cận huyết, điều thường dẫn đến thảm họa dưới hình thức này hay hình thức khác. Thay vào đó, hãy tiếp cận chậm rãi hơn, qua một giai đoạn và nhiều thế hệ. Thử cản anh chị em nửa máu nếu bạn chỉ có một trống và hai mái đã kiểm chứng. Nếu bạn đủ may mắn để tìm ra hai trống xuất sắc, hai trống giống này cùng với hai mái không có quan hệ huyết thống, thì công việc sẽ dễ dàng hơn. Bạn có thể pha hai bầy con với nhau. Sau đó bạn có thể cản ngược các dậu duệ này về trống hay mái gốc [“back over” tức cản về gà gốc, “back under” tức cản về đời sau gà gốc] nếu muốn mà vẫn giữ huyết thống đủ xa. Điều bạn muốn làm là thiết lập những tính trạng mong muốn chứ không phải tỷ lệ máu. Nếu bạn thường xuyên cản theo một tính trạng mong muốn, thì bạn sẽ thiết lập nó một cách an toàn mà không cần quan tâm đến quan hệ huyết thống của cha mẹ. Việc giữ quan hệ huyết thống “càng xa càng tốt” sẽ trở nên khó khăn hơn sau mỗi thế hệ thành công, bởi không ai có nhiều cá thể xuất sắc như mong đợi. Nhưng cứ tiếp tục tìm kiếm và thử nghiệm. Đôi khi bạn có thể tìm được một con. Trong mọi trường hợp, hãy kiểm tra và thử nghiệm từng bầy lẫn thế hệ trước khi đi tiếp. Đừng khẳng định điều gì. Hãy kiểm tra từng bước mỗi khi thực hiện. Tất cả chúng ta đều tham gia trò này đủ lâu để chứng kiến những hiện tượng nóng lên vài năm rồi bỗng dưng hoàn toàn biến mất và không bao giờ phục hồi lại danh tiếng trước đây. Như cựu binh Elmer từng nói “ai trên đỉnh đều phải xuống và thậm chí còn xuống rất nhanh”. Lời giải thích phổ biến là “lão mất con giống cũ”. Nhưng ông mất nó như thế nào? Bị ăn trộm hay trại gà bị cháy rụi? Cá 10 ăn 1 rằng ông bị mất vì cản tầm bậy. Có lẽ vì cản gà quá già sau khi nó đã qua thời đỉnh cao, hay nỗ lực “làm thuần” bằng cách lai cận huyết quá sâu. Bạn có thể mất chúng rất nhanh chóng bằng một trong những lối thực hành “cổ lỗ” này.
