Kiến thức cơ bản về nuôi dưỡng cá dĩa

Kiến thức cơ bản về nuôi dưỡng cá dĩa
Mary Ellen Sweeney – www.cichlidae.com


Cặp cá dĩa Symphysodon aequifasciata trưởng thành ở bể cá SeaWorld, San Diego.

Là những loài cá có bề ngoài khác biệt thuộc chi Symphysodon, họ Cichlidae, cá dĩa được nhiều người nuôi cá xem như là loài cá nước ngọt tuyệt vời nhất. Vốn được ca tụng là “Vua của hồ cá”, có một bí ẩn bao trùm lên vẻ bề ngoài xinh đẹp và hành vi thú vị của chúng. Nhiều người nuôi cá kinh nghiệm khi đề cập về cá dĩa thường hay than phiền rằng chúng rất khó nuôi, thậm chí sinh sản còn khó hơn, chúng đòi hỏi những điều kiện nuôi dưỡng đặc biệt và hoàn toàn không đáng để cố gắng. Thay vì tìm hiểu kỹ hơn, họ phê phán cá dĩa thậm chí ở điểm rằng chúng là cichlid. Bởi vì những phê bình kiểu này, người chuẩn bị nuôi cá dĩa phải hết sức “rắn mặt” và giỏi đối đáp. Khi bạn quyết định nuôi cá dĩa, nhiều người sẽ chọc ghẹo… và nghi ngờ sự sáng suốt của bạn. Họ sẽ cho là bạn ngốc nghếch và có xu hướng tự hành xác. Họ cũng tự cho mình quyền đặt những câu hỏi tọc mạch về chi phí nuôi cá của bạn, đồn đoán rằng bạn phải cầm cố tài sản hay cho con cái đi ở đợ để có tiền chơi cá. Khi tất cả những điều đó không có tác dụng, bạn vẫn cứ nuôi cá dĩa và nuôi một cách thành công, họ sẽ nói đùa rằng bạn có những con cá thịt tuyệt vời vì kích thước của một con cá dĩa trưởng thành vừa khít với kích thước và hình dạng của cái chảo. Thật không may là có những hình ảnh… hình ảnh mang tính lịch sử… về những phụ nữ Amazon ngực trần với khuôn mặt được sơn phết đang nhai cá dĩa xanh một cách rất thỏa mãn. Màu sắc của chúng quá đẹp để đem ra ăn thịt vì thế tôi cho rằng những hình ảnh này được trưng bày chỉ vì nhiếp ảnh gia muốn gây sốc mà thôi. Dĩ nhiên, tôi chỉ đoán vậy và việc này cũng có thể xảy ra thật… nhiếp ảnh gia có lẽ đã chụp ảnh những phụ nữ Amazon ngực trần khi họ đang đưa con cá dĩa xanh lên miệng. Nhưng để tâm hồn bạn được thanh thản, xin đừng bàn sâu về vấn đề này làm gì.

Đừng để ý đến những người rắc rối đó làm gì. Bạn có thể làm được. Bạn có thể nuôi cá dĩa và lai tạo chúng mà không tốn quá nhiều chi phí. Bạn chỉ cần trang bị một số kiến thức và lưu ý đến những nhu cầu cơ bản của cá là sẽ ổn.

Tôi sẽ không làm bạn chán về những chi tiết liên quan đến kinh nghiệm nuôi cá dĩa trước đây của mình. Tôi rất bướng bỉnh và không chịu đọc các hướng dẫn, tôi nghĩ rằng mình đã biết hết và mọi thứ sẽ ổn thôi. Nhưng khi đã lớn tuổi và thậm chí đọc chữ cỡ nhỏ rất khó khăn, tôi phát hiện ra rằng cần phải đọc càng nhiều càng tốt trước khi bắt tay làm điều gì đó ngay cả khi bạn nghĩ rằng bạn đã biết hết mọi thứ. Đó là một nghịch lý. Bỏ công đọc về vấn đề mình đang quan tâm là điều cho thấy rằng bạn không phải là người mới chơi cá, và có nhiều khả năng cho thấy bạn sẽ thành công bằng kiến thức thay vì phó thác cho sự may rủi. Chỉ có một chút khác biệt giữa nuôi cá dĩa với những loài cá Nam Mỹ khác. Nếu bạn đã từng nuôi cá tai tượng Phi, cá ông tiên hay cá nheo và áp dụng những nguyên lý cơ bản, bạn sẽ không gặp nhiều rắc rối khi nuôi cá dĩa.

Nói ngoài lề như vậy là quá đủ, bây giờ chúng ta đi vào vấn đề chính.

Cá dĩa thực sự là cá nhiệt đới, chúng cư ngụ trong những dòng nước ấm áp ở vùng xích đạo Nam Mỹ. Điều này có nghĩa là chúng ưu nước ấm. Một số người cố nuôi cá dĩa ở nhiệt độ khoảng 26°C, có lẽ để dung hòa với cây thủy sinh hay những loài cá khác trong hồ và có thể đạt kết quả tốt trong một thời gian ngắn. Nhưng nhiệt độ thấp sớm muộn sẽ làm cá dĩa bị căng thẳng và đổ bệnh, đặc biệt là bệnh nhiễm khuẩn đường ruột hay Hexamita. Tầm nhiệt độ thích hợp nhất cho cá dĩa là 28°-30° C, nhiệt độ khoảng 32° C rất thích hợp khi thả cá vào hồ mới. Nhiệt độ cao hơn nữa sẽ có hại cho cá và nên duy trì nhiệt độ 31-32° C cho đến khi nào cá hoàn toàn quen với hồ. Nhiệt độ như vậy cũng thích hợp khi điều trị cá trong một số trường hợp, chẳng hạn khi cá bị nhiễm khuẩn Hexamita, để làm tăng thể trạng cá và công dụng của thuốc. Tôi sử dụng đầu nhiệt 150W cho hồ 110 lít. Với hồ nhỏ hơn, 75 lít, tôi sử dụng đầu nhiệt 100W.

Trước khi đem cá về nhà, bạn phải chuẩn bị hồ và khởi động xong hệ thống lọc. Đừng dại dột khi nghĩ rằng nên mua cá trước rồi chuẩn bị hồ sau cũng được. Làm như vậy thường thu được kết quả xấu hơn là thành công. Sử dụng loại máy lọc nào không quan trọng nếu nó không tạo ra dòng chảy quá mạnh. Hầu hết người nuôi cá dĩa đều hài lòng với một bộ lọc khí lớn trong hồ có kích thước cỡ 110 lít với mật độ nuôi nhỏ. Với hồ lớn và mật độ nuôi cao, có thể cân nhắc sử dụng bộ lọc mạnh hơn. Nếu bạn bắt đầu nuôi cá con thì chỉ cần sử dụng một bộ lọc khí cũ là đủ. Nếu bạn không thể chờ để khởi động bộ lọc khí một cách tự nhiên, hãy sử dụng loại dung dịch có chứa vi khuẩn. Chúng hoạt động rất tốt và loại trừ khả năng lây bệnh so với việc sử dụng bộ lọc khí cũ. Tỷ lệ nuôi 6 con cá dĩa nhỏ (5-7.5 cm) trong một hồ 75 hay 110 lít là lý tưởng, hồ sau thích hợp hơn trong trường hợp nuôi cá lâu dài. Trong khi chúng ta thường được khuyên nên bắt đầu với 6 con cá dĩa, tôi cho rằng nên nuôi tối thiểu 3 con. Nuôi hai con thường xảy ra cắn lộn và sự hiện diện của con thứ 3 làm sẽ làm cá bớt hung dữ. Xung đột ở cá con thường hiếm khi nghiêm trọng. Cách tốt nhất là bắt đầu bằng 6 con rồi tách dần những con yếu hơn ra nuôi riêng. Cách này dẫn đến kết quả là chỉ còn hai con, và thường là một cặp cá rất đẹp mà chúng sẽ bắt đầu sinh sản rất sớm.

Chúng ta thường được khuyên rằng để hồ trống là cách nuôi cá dĩa tốt nhất. Tôi từng nuôi cá dĩa trong nhiều loại hồ khác nhau, từ hồ thủy sinh với những loài cá tương thích cho đến hồ “trống” như lời khuyên của những nhà lai tạo khác. Hồ cá dĩa của tôi, dù nuôi cá giống hay cá con, luôn được bố trí một lớp sỏi rất mỏng ở dưới đáy. Lớp sỏi mỏng giúp lắng đọng chất cặn bã mà làm vệ sinh cũng rất dễ. Cá cũng thích nền sỏi vì chúng thường sục vào đó để tìm kiếm thức ăn. Mặc dù cá dĩa nuôi trong hồ trống cũng tốt nhưng tôi lại thích bố trí nền sỏi. Nếu bạn chọn nền trống, hãy sơn hay dán kín mặt đáy vì cá sẽ cảm thấy lo lắng khi chúng nhìn xuyên qua mặt đáy, và như vậy chúng sẽ luôn nhút nhát.

Bên cạnh việc bố trí nền sỏi, tôi thích thả thêm gỗ lũa (trang điểm thêm một ít Java fern), thực vật nổi như thủy cúc (water sprite) và water wisteria (cả hai rất thích hợp đối với nước nuôi cá dĩa) và chậu trồng cây đổ đầy sỏi để trồng những cây thủy sinh khác. Một bộ đèn huỳnh quang với một bóng ánh sáng nóng và một bóng ánh sáng lạnh sẽ cung cấp đầy đủ ánh sáng cho cây. Cá dĩa hay giật mình khi đang tối mà đèn bật sáng bất thình lình; bằng không, chúng không hề dị ứng với ánh sáng. Liên quan đến điều này, thực vật nổi sẽ làm tán xạ ánh sáng một cách tương đối trước khi chiếu đến cá dĩa.


Những con cá dĩa hoang dã Symphysodon discus xuất xứ từ Brazil này được gọi là “cá dĩa heckel nâu”.

Với hồ cách ly hay điều trị, tôi không trải sỏi hay bỏ bất cứ vật dụng nào cả. Nếu đây là lần đầu tiên bạn nuôi cá dĩa, hồ nuôi nên bố trí theo kiểu hồ cách ly. Trường hợp này, hồ nuôi nên để trống ngoại trừ máy lọc, đầu nhiệt và đèn. Lý do của việc sắp xếp gọn nhẹ như thế này bởi vì bạn cần phải quan sát cá dĩa thật kỹ ngay cả khi chúng tìm cách lẩn tránh, tốt nhất là bạn luôn có thể quan sát chúng một cách thật rõ ràng. Nếu bạn phải điều trị cho cá thì cây thủy sinh, nền sỏi và những đồ trang trí khác sẽ không thích hợp. Bạn cũng cần để cá thích nghi với môi trường sau khi đảm rằng chúng hoàn toàn mạnh khỏe. Quá trình cách ly nên kéo dài không dưới 30 ngày. Nếu bạn thả cá dĩa vào một hồ có sẵn, hãy cách ly cá mới – trong hồ cách ly có kích thước khoảng 38 lít – cho đến khi chắc chắn rằng chúng hoàn toàn khỏe mạnh.

Bạn biết gì về nước máy? Tôi thấy rằng nước máy ở hầu hết mọi nơi đều an toàn đối với cá dĩa mà không cần phải điều chỉnh gì nhiều. Nước máy có thể uống nên nó không thể giết chết cá dĩa được (tôi biết điều này hơi gượng ép bởi vì ở một số nơi trên thế giới, tốt nhất bạn không nên uống nước máy!). Bạn phải khử clor và chloramine (NH2Cl), và có lẽ phải điều chỉnh độ pH một chút, nhưng chừng nào mà bạn chưa nuôi cá đẻ, độ cứng cũng không quan trọng lắm. Cá dĩa thích hợp nhất với nước mềm, hơi có tính acid nhưng rất nhiều nhà lai tạo nuôi cá dĩa bột của họ từ nguồn nước máy địa phương mà chỉ cần khử clor và hạ pH một chút. Điều quan trọng nhất khi thiết lập một hồ cá, đó là bạn phải tìm hiểu điều kiện nước mà cá bạn từng sống. Hãy hỏi. Cá bạn mua có thể đã quen sống ở nước có độ pH trung hòa. Trong trường hợp này, bạn nên giữ nguyên độ pH như vậy thay vì giảm xuống còn 6.0 – 6.5, ít ra cũng trong giai đoạn mới bắt cá về. Luôn thay đổi thành phần hóa học nước từ từ. Tôi nuôi nhiều cá đĩa ở độ pH rất thấp, đôi khi xuống đến 4.5, nhưng chỉ áp dụng cho cá giống và cá hoang dã hơn là cá con. Cá con luôn được nuôi ở độ pH 6.5 để làm giảm khả năng cá phải làm quen với môi trường quá khác biệt khi bán cho người khác. Có rất nhiều sản phẩm làm giảm độ pH rất tốt từ dung dịch có sẵn trong chai đến chất liệu lọc bằng than bùn, vì thế tùy bạn lựa chon đâu là cách tốt nhất đối với mình. Một loại thiết bị mà theo tôi là rất cần thiết đó là máy đo độ pH. Theo dõi độ pH là điều rất quan trọng nhưng hầu hết các bộ thử đều không có thang đo đủ thấp cho người nuôi cá dĩa. Độ pH thấp thường có xu hướng tự tăng cao trong một số trường hợp (do thiếu bộ đệm), bởi vậy chúng ta nên thường xuyên theo dõi độ pH để điều chỉnh kịp thời.

Về thức ăn, một lần nữa, bạn nên hỏi xem cá dĩa từng được nuôi bằng loại thức ăn gì. Nếu đó là loại thức ăn đặc biệt mà cá của bạn đã quen ăn, hãy đảm bảo rằng bạn có thể kiếm ra loại thức ăn đó. Tất cả cá dĩa của tôi được cho ăn thức ăn tổng hợp dạng tấm ít nhất một lần mỗi ngày. Chúng cũng được cho ăn tim bò chế biến tại gia. Có một nghiên cứu gần đây tại Đại học Singapore (được tài trợ bởi trang trại Gan Discus) cho thấy cá dĩa tăng trưởng tốt nhất trong điều kiện nước thật sạch và cho ăn tim bò xay nhuyễn mà không trộn thêm bất kỳ chất phụ gia nào. Với tôi, vậy là đủ. Một số người sử dụng những loại thức ăn khác (như tôm, gan, đậu…) nhưng tôi không thấy chúng có ưu điểm đáng kể nào. Một thành phần tạo ra sự khác biệt đáng kể ở cá dĩa đó là xanathan, chất tạo màu tự nhiên mạnh hơn nhiều lần so với bột ớt. Xanathan bao gồm bột bông cúc vàng và những chất màu thực phẩm phổ biến khác, chẳng hạn như O.S.I. Vivid Color Flakes. Cho cá ăn tim bò mau dơ nước nhưng cá có bản dày. Nếu bạn cho cá ăn tim bò ngay trước khi thay nước thì bạn có thể duy trì việc cho cá ăn loại thức ăn này mà nước vẫn sạch. Bên cạnh tim bò và thức ăn tấm tổng hợp, cá dĩa mạnh khỏe còn có thể ăn nhiều loại thức ăn khác nhau. Tuy nhiên, không nên cho cá ăn các loại trùn chỉ. Trùn chỉ, trùn đen và những loại thức ăn tươi có nguồn gốc từ nước ngọt rất hợp khẩu vị đối với bất kỳ loài cá nào nhưng chắc chắn cá sẽ có nguy cơ lây nhiễm một số bệnh đường ruột. Trùng đỏ đông lạnh là loại thức ăn được nhiều nhà lai tạo ưa chuộng và cá dĩa rất thích nhưng nguy cơ lây nhiễm bệnh ký sinh khiến tôi phải cân nhắc trước khi cho chúng ăn. Tôi không cho cá ăn thức ăn tươi hay đông lạnh có nguồn gốc nước ngọt trừ phi cá quá yếu và tôi chỉ cho chúng ăn thuốc bổ thôi. Có một ngoại lệ - artemia tươi hay đông lạnh rất an toàn và kích thích khẩu vị cá dĩa.

Cá dĩa thường không kén ăn trừ khi chúng bị căng thẳng. Đừng cho cá ăn quá nhiều, dĩ nhiên, nhưng cũng đừng để cá quá đói. Tốt nhất là nên hút hết thức ăn thừa sau khi cho cá ăn khoảng một hai tiếng. Tôi thường làm như vậy. Cá non nên được cho ăn từ 2 đến 3 lần mỗi ngày. Hãy quan sát chúng. Đừng cho chúng ăn nhiều hơn mức chúng có thể ăn trong một giờ. Cá dĩa rất háu ăn trong vài phút đầu nhưng sau đó lại ăn rỉ rả vì vậy đừng vội hút “thức ăn thừa” ra quá nhanh.

Việc lựa chọn cá dĩa rất khó khăn. Thông thường, sức khỏe luôn quan trọng hơn loại cá hay màu sắc. Hãy để ý cá có dạng tròn, đều, không bị khuyết tật hay vết thương nào, vây đủ và đều, và mắt phải tỷ lệ với thân hình. Cá dĩa non có mắt quá to luôn là dấu hiệu cá bị còi và không thể lớn đến đến kích thước tối đa. Chọn những con có mắt màu đỏ, màu cam hay bất cứ màu sáng nào, hay kể cả màu nâu ở một số loại cá. Mắt đen hay sẫm màu là dấu hiệu cá bị bệnh. Chuyển động phập phùng của mang cũng rất quan trọng. Nếu cá thở nặng nhọc ở một bên mang còn mang bên kia bất động thì đó có thể là dấu hiệu cá bị nhiễm bệnh ký sinh ở mang. Trong khi bệnh ký sinh ở mang và những loại bệnh khác khá dễ chữa trị đối với người nuôi cá nhiều kinh nghiệm nhưng nếu bạn mới bắt đầu nuôi cá dĩa thì tôi khuyên bạn nên tránh ngay từ đầu. Hãy kiểm tra phân cá. Nếu phân cá có màu đen nằm ở dưới đáy hồ thì đó là dấu hiệu cá không bị nhiễm khuẩn đường ruột. Nếu phân màu trắng dính ở hậu môn của cá hay dưới đáy hồ thì cá đang bị bệnh đường ruột, nhiễm khuẩn Capillaria, Hexamita… Xin nhắc lại, bệnh nhiễm khuẩn có thể chữa được nhưng hơi khó khăn đối với người mới bắt đầu nuôi cá. Nếu bạn mua cá từ tiệm bán cá, tốt nhất nên hỏi người bán xem cá có ăn uống bình thường hay không. Nếu chúng hơi phàm ăn, bạn có thể chắc chắn rằng chúng đang ở trong tình trạng sức khỏe tốt và sẽ sống sót trong hồ cá của bạn.

Khi bạn mang cá về nhà, hãy áp dụng phương pháp tập cho cá quen với nước hồ. Châm nước hồ từ từ vào chậu có sẵn cá và nước từ túi đựng cá. Một khi lượng nước tăng lên gấp đôi, bạn có thể bắt cá bằng tay hay vợt để thả vào hồ. Đừng đổ nước từ túi đụng cá vào hồ. Chỉnh độ chiếu sáng thấp ngày đầu tiên hay cho đến khi cá bơi lội bình thường. Cá dĩa nằm bẹt một bên thân dưới đáy trong vài giờ khi được thả vào hồ mới là điều rất bình thường. Cũng bình thường khi chúng bắt đầu bơi lội và đòi ăn sau đó khoảng chục phút. Việc di chuyển ít nhiều làm cá bị sốc, dù sao đi nữa, cá dĩa bắt đầu ăn sau đó khoảng một ngày.

Sau khi thả cá vào hồ, bạn tránh làm phiền đến chúng trừ phi thật cần thiết. Từ từ rồi chúng sẽ quen với sự hiện diện của bạn nhưng lúc đầu đừng ngạc nhiên nếu chúng tìm cách bỏ trốn khi bạn đến gần. Hãy đừng cử động. Bản tính tò mò tự nhiên của chúng sẽ trỗi dậy và nhanh chóng phản ứng với những gì xảy ra ở phí trước hồ. Chúc bạn may mắn và sở hữu những con cá dĩa tốt nhất. Hy vọng bạn có nhiều niềm vui!


Cặp Alenquer Red bên cạnh giá đẻ. Nếu bị quấy nhiễu vào bất kỳ thời điểm nào trong quá trình sinh sản, cặp cá có thể sẽ ăn trứng và cá con.

Ghi chú (VNRD)
Mary tránh sử dụng tất cả thức ăn có nguồn gốc từ nước ngọt dù tươi hay đông lạnh! Theo tôi thì thức ăn đông lạnh cũng đủ vệ sinh rồi vì nhiệt độ thấp sẽ tiêu diệt hầu hết các vi khuẩn gây bệnh.

 

Cho tay vào có khi bị cá bố mẹ cắn, mình thấy cũng khá đau. Cá bố mẹ vẫn ăn trứng hư để làm vệ sinh. Mình đoán có con ăn trứng vì nó có tật... thích ăn trứng. Những con như vậy chỉ tồn tại trong môi trường nhân tạo thôi, ngoài tự nhiên sẽ bị đào thải hết.

 

Mary phát biểu dựa trên quan điểm của người chơi cá thông thường, tức nếu bạn có hồ cá đĩa với 5-6 con cá đĩa thì bạn nên cho cá ăn loại thức ăn không có nguồn gốc thủy sản (như tim bò chẳng hạn) và như vậy có thể hạn chế khả năng lây bệnh từ thức ăn.

Nhưng nếu bạn nuôi cá đĩa để kinh doanh (với rất nhiều hồ và rất nhiều cá đĩa) thì trùn chỉ là rẻ nhất, bạn vẫn phải cho cá ăn trùn chỉ thôi chớ ăn tim bò hoài tiền nào chịu cho nổi.