Giới Thiệu (S. Khumhom) Mặc dù nhiều điều từng được viết về loài Betta (phát âm “Behtuh”, không phải “Bay-tuh”) mãi-phổ biến và sự hấp dẫn của nó với người chơi cá nghiệp dư, nhưng thực tế đáng buồn vốn tồn tại trong hầu hết những nguồn như thế này, là hoặc không đầy đủ hoặc đã quá lâu nên lạc hậu. Ước vọng của tôi đó là quyển sách này được sử dụng bởi người chơi như là một hướng dẫn chăm sóc và tham khảo về nhiều màu sắc và dạng đuôi gần đây ở cá betta hiện đại. Cá Chọi Xiêm hiện đại (Betta splendens) đã đi một chặng đường dài từ loài cá nước nông khá mờ nhạt vùng bản địa Thái Lan. Betta hoang dã ngày nay vẫn là loài cá nhỏ, vây ngắn, giản dị với rất ít [đặc điểm] để phân biệt lẫn nhau ngoài những màu cơ bản như xanh, đỏ và đen, và thiên hướng hung dữ của nó. Cá sống chủ yếu ở các vùng nước nông, rậm rạp, có bùn thuộc Bán Đảo Malay và những ruộng lúa ở Đông Nam Á, nơi nguồn thức ăn tự nhiên của nó là lăng quăng, trùn, giáp xác, côn trùng và cá nhỏ. Trong môi trường này, màu sắc nhạt nhòa (subdued) và bộ vây ngắn của nó là rất phù hợp. Hầu hết cá betta hiện đại, với bộ đuôi thậm thượt và màu sắc sặc sỡ của mình, sẽ là một mục tiêu tức thì cho các loài săn mồi và những kẻ cạnh tranh. Như bạn có thể đoán theo tên gọi của nó, Cá Chọi cực kỳ bảo vệ lãnh thổ (territorial) ngoài tự nhiên, và có thể là con cá hiếu chiến và bạo lực. Hành vi này đặc biệt nổi bật ở cá đực, kẻ, một khi giáp mặt, thường đá địch thủ đến chết [thực ra cá hoang dã rất hiền lành ngoại trừ mùa sinh sản; nhiều con có thể sống chung trong một vùng chật hẹp; sự hung dữ ở cá betta thuần dưỡng là kết quả của quá trình lai tuyển chọn lâu dài với mục đích thi đấu]. Vì lý do này, cá đực không bao giờ được nuôi chung với nhau. Sự hung dữ ở cá cái thường chỉ ở mức độ sừng sộ và tháo lui, với những đụng độ nhỏ lẻ. Mặc dù hành vi của chúng với những thành viên khác cùng loài, cá betta thường thích nghi hoàn toàn tốt với tình huống hồ cộng đồng, và tương thích với nhiều loài cá cảnh nhiệt đới khác như hoàng kim (molly), pleco, hồng đào (cherry barb), chạch hề (clown loaches), chuột corydoras, tetras, cá kiếm (swordtails) và những loài cá khác. Nên nhớ rằng bộ vây dài của một con betta khiến nó là mục tiêu hấp dẫn cho những loài cá nước ngọt nhất định vốn thích rỉa rói. Hầu hết cá betta sẵn có ở các tiệm thú cưng đều là các phiên bản vây-dài (long-finned) của loại betta hoang dã xét về dạng vây. Cá betta vây-dài mang ít nhất hai đột biến về chiều dài vây; đột biến thông dụng nhất trong cả hai ban đầu xuất hiện trong số cá được nhập khẩu từ Cambodia vào đầu những năm 1920 [thực ra từ Thái Lan, nhưng hồi đó người Thái đã gọi là “pla kat khmer”]. Những con betta này thể hiện một xu hướng tự nhiên với bộ vây dài-hơn-bình-thường; và tính trạng được tiếp nhận và lai tuyển chọn bởi người chơi cần mẫn, những người vốn yêu thích việc củng cố tính trạng Vây Dài. Đột biến thứ nhì được củng cố vào một dòng thương mại bởi Warren Young vào những năm 1960, và được gọi là “Libby Betta” để vinh danh vợ ông, Libby. Libby Betta với màu sắc tươi sáng, vây dài thậm thượt và kích thước thân to lớn của mình, được săn lùng ráo riết trong số những người hâm mộ cá betta, và đột biến được mở rộng sang các màu đỏ, xanh lục, xanh dương và cambodian. Phiên bản đuôi kép cũng tồn tại, nhưng cần pha (outcrossing) để hạn chế dị tật khiến dòng cá bị vĩnh viễn mất đi. Ngày nay, dòng Libby Betta vẫn hiếm và thất thường, và dòng thuần đã bị mất. Ngay từ đầu, bộ vây dài một cách nhân tạo của cá betta không sở hữu hình dạng hay sự đối xứng thực sự. Đuôi nâng nhẹ thành một đường cong, và rồi hạ xuống thành một chóp nhọn hay hình át bích; vây lưng thường tương đối mảnh, và cá sở hữu không quá phân nhánh hai tia. Đây vẫn là loại vây được thấy ở hầu hết các tiệm thú cưng, và hiện được coi như là “Đuôi Voan” (Veil Tail), bởi dốc nhẹ (sloping) ở đuôi trông giống như voan cô dâu. Với nỗ lực để tạo ra cá betta đối xứng hơn, bộ vây đầy đặn hơn, người chơi bắt đầu lai tuyển chọn cá theo cạnh đuôi (caudal edge) với chiều dài đồng bộ hơn và góc xoè rộng hơn, vây lưng rộng hơn và vây hậu môn cân đối hơn. Ngày nay, cá betta cảnh hiện diện với nhiều loại đuôi khác nhau, từ Đuôi Tưa kỳ lạ đến Halfmoon toàn-thân. Hội Đồng Betta Quốc tế (IBC) được thừa nhận một cách rộng rãi như là câu lạc bộ betta “chính thức”, đã ban hành một số tiêu chuẩn rất cụ thể về việc đánh giá betta cảnh hiện đại theo nhiều biến dị của nó. Chúng ta sắp sửa xem qua các tiêu chuẩn này ở những chương tiếp theo. Giải Phẫu Betta Cơ Bản (J. van Esch)
