Ép Betta (J.Sonnier) Việc ép cá betta từng được viết rất nhiều rồi, và thông tin đã có sẵn trên mạng Internet từ những người mong muốn chia sẻ kinh nghiệm của mình, từ những tân binh cho đến nhà lai tạo betta cựu trào. Mặc dù các phương pháp có thể khác biệt đáng kể, cá betta vẫn là một trong những loài đẻ trứng dễ ép nhất chừng nào các điều kiện cơ bản được đảm bảo. Nhiều người sẽ khiến bạn tin rằng việc ép cá là một qui trình phức tạp, với những nguyên tắc rất nghiêm ngặt phải tuân thủ, và họ đặt ra những chỉ dẫn từng-bước vốn phải thực hiện một cách cẩn thận theo trình tự, như họ nói, để có được một bầy thành công. Hầu hết lời khuyên thế này, thật khôi hài, dường như xuất phát từ những người vốn không còn dính dáng đến thú chơi betta từ lâu lắm rồi. Như hầu hết các nhà lai tạo kinh nghiệm có thể chứng thực, cá betta mạnh khỏe sẽ sinh sản hầu như mọi lúc, mọi nơi và trong bất kỳ loại nước nào. Tôi từng thấy betta nhảy qua tấm ngăn hay ra khỏi lọ để sinh sản với hàng xóm của mình, nhảy khỏi hồ để sinh sản trong vũng nước cạn dưới sàn, và sinh sản trong hồ cộng đồng nơi mà trứng rơi bị xơi tái gần như ngay lập tức khi chúng vừa xuất hiện. Một trong những nhầm lẫn phổ biến nhất mà tôi từng đọc về việc lai tạo đó là betta sẽ chỉ sinh sản trong nước vốn đúng 82 độ F [28 độ C]. Dẫu hoàn toàn đồng ý rằng betta sinh sản nhanh chóng hơn trong nhiệt độ ấm áp, hầu hết betta sẽ sinh sản một cách hạnh phúc trong nước vốn có cùng nhiệt độ như những gì chúng đã quen hay hơi nhỉnh hơn một chút. Phòng nuôi cá của tôi được sưởi ấm thủ công bằng nhiều cây sưởi điện lót sàn, mà không gắn cây sưởi trong các hồ ép, hồ nuôi thúc (growout) hay lọ. Kết quả, nhiệt độ nước thay đổi theo thời gian trong ngày, với đỉnh điểm ở tầm 85 độ F [29 độ C] và thấp điểm ban đêm đôi khi rơi xuống 70 độ F [21 độ C]. Tôi nghĩ đây là sự sao chép trồi sụt nhiệt độ ngoài môi trường tự nhiên trung thực hơn nhiều so với việc cài 82 độ F [28 độ C] mà không tăng giảm. Cá bột tăng trưởng với tốc độ trung bình, và các dòng lai tạo của tôi có xu hướng mạnh khỏe và kháng-bệnh tốt hơn, với cá bột yếu hơn chết yểu và những con lớn hơn phát triển đến độ trưởng thành và chuyển giao bộ gien của chúng cho những thế hệ tương lai. Bởi vì không có nguyên tắc khó và gắt nào phải theo đuổi khi ép cá betta, tôi sắp sửa trình bày một phác thảo cơ bản và đơn giản để đảm bảo cơ hội sinh sản thành công cao nhất có thể. Tôi cũng tính đến vài phương pháp ép betta khác, và khuyến khích những nhà lai tạo mới áp dụng các chỉ dẫn này cùng với cảm nhận chung để tìm ra phương pháp ép vốn phù hợp nhất với họ, trong hoàn cảnh và bố trí phòng nuôi cá của riêng mình. Hãy ghi nhớ những nguyên tắc cơ bản: 1.) Đực và cái không được thả chung với nhau trừ phi bạn đang cố gắng ép chúng. Mặc dù có thể có một cá đực vốn đủ hiền để sống chung với betta cái trong trường hợp hồ cộng đồng, nhưng thường thì cá đực sẽ hung dữ quá thể với cá cái. Trong trường hợp cá đực hiền một cách ngoại lệ, thay vào đó cá cái có thể biến nó thành nạn nhân, rượt đuổi và xé toạc vây nó. Tốt hơn là không nên mạo hiểm -- nuôi cá đực của bạn cách ly khỏi những con betta khác. 2.) Cung cấp nơi trú ẩn cho cặp cá đang sinh sản. Không thể liên tục để mắt đến một cặp betta đang ghép đôi, và cả hai cần có khả năng lẩn trốn lẫn nhau nếu mọi thứ vượt tầm kiểm soát. 3.) Sắp sửa có một vài tổn thương cho bộ vây của cá. Chỉ trong những trường hợp hiếm hoi tôi mới có một bầy mà không bên nào bị tổn thương vây. Hầu hết cá betta đều rời cuộc ép với một số vây rách hay vảy bong. Đó là một phần bản năng của betta nhằm phô bày sự hung dữ với một đối tác tiềm năng. Ngoài tự nhiên, những cá thể mạnh nhất, nhanh nhất và linh động nhất thường có sức khỏe tốt nhất, và trở thành những bậc cha mẹ tốt nhất. Thậm chí, betta thuần dưỡng cũng thể hiện, rượt đuổi và cắn bạn tình của mình trong nỗ lực gây ấn tượng. Chừng nào mà chúng còn chưa có vẻ chịu bất kỳ nguy hiểm đe dọa-tính mạng nào, thì bạn cứ nên để chúng như vậy. Những dấu hiệu của một betta bị căng thẳng gồm: nổi sọc dưa (horizontal stripes), thở gấp hay bị tấn công đến mức thương tật hoặc xuất huyết. Nếu một betta đực chỉ rượt đuổi cá cái để cắn nó thay vì thỉnh thoảng de và cố lùa nàng về tổ, nó có lẽ dự định giết nàng. Ví dụ về sọc dưa (horizontal striping) thường thấy ở cá betta rất non, hay cá betta bị nhát (stressed). Nếu cá mái của bạn nổi “sọc dưa” (stress stripes) khi được thả với cá đực, đó là dấu hiệu rằng nó chưa chịu đẻ, hay đang bị cá đực đối xử một cách nguy hiểm. (V. Parnell) 4.) Hãy chuẩn bị. Cá betta có thể sinh sản vài trăm cá bột, mà chúng cần được cho ăn bằng thức ăn tươi sống cực nhỏ trong nhiều ngày sau khi nở. Hãy chuẩn bị sẵn ổ thức ăn tươi sống trước khi ép betta của bạn. Dẫu bạn có thể thiếu kiên nhẫn khi bắt đầu ép ngay lập tức, nếu không có thức ăn thích hợp thì betta bột sẽ chết đói, điều vừa vô nhân đạo vừa thiếu thực tế. Cũng nên nhớ rằng một bầy betta trung bình 200 con sẽ cho ra khoảng 50% cá đực, mà chúng sẽ cần chai lọ riêng của mình. Chuẩn bị sẵn càng sớm càng tốt! Bây giờ bắt đầu nào. Ép Hồ Kiếng Ép betta trong hồ kiếng đến nay là phương pháp phổ biến nhất được áp dụng bởi các nhà lai tạo ở Mỹ và châu Âu. Hồ 10 gallon là tốt nhất, mặc dù một số người sử dụng 5 gallon hay thậm chí 20 gallon vẫn thành công. Một cách tối ưu, hồ không nên quá nhỏ để cá cái không thể lẩn trốn [cá đực], và không quá lớn để cặp đôi lạc mất nhau. Tôi phát hiện ra rằng hồ mười gallon được châm một nửa hoạt động tốt nhất. Những chỗ trú ẩn được cung cấp cho cá mái dưới dạng đá, hang động, ống PVC, chậu, cây thủy sinh tươi sống và nhân tạo. Cây thủy sinh tươi sống được đề nghị, bởi chúng không làm rách vây của cá đực như cây nhựa có thể, và chúng cung cấp trùng cỏ cho cá bột mới nở. Hồ nên có đáy trống, vì vậy cây thủy sinh nổi như Thủy Cúc (Water Sprite) là tuyệt vời. Lý do hồ để trống đó là việc hút toàn bộ chất thải qua lớp sỏi sẽ khó hơn, và sẽ khó hơn để cá đực thấy và thu hồi trứng và/hay cá bột. Cá bột cũng có thể (và thực sự!) bị kẹt ở đó, trong sỏi và chết. Một bộ lọc khí (sponge filter) cũ hay bộ lọc treo (corner box) nhỏ có thể được bổ sung nhưng khoan bật nó lên. Sự xáo động sẽ làm tan trứng và khiến cho việc chăm sóc tổ khó khăn với cá đực. Để gia tăng cơ hội của bạn nhằm sở hữu một bầy thành công, nên bổ sung một cây sưởi và điều chỉnh nhiệt độ từ 80 – 85 độ F [27 - 30 độ C]. Bởi vì mực nước thấp, cây sưởi chìm (submersible) được đề nghị. Tác động sau cùng của bạn là cho cá đực thứ gì đó để xây tổ bọt của mình ở bên dưới. Một nắp nhựa, một ly xốp cắt đôi theo chiều dài, hay một cái lá bàng là phù hợp cho mục đích này. Thả nổi vật thể vào hồ nơi nó sẽ cho bạn một tầm nhìn tốt. Bạn sẽ muốn có khả năng theo dõi tổ sau này để đảm bảo cá đực không đang ăn trứng hay cá bột, và rằng cá bột đang phát triển đúng đắn. Lưu ý rằng, dẫu vậy, nhiều cá đực không thoải mái với việc là trung tâm của sự chú ý khi chúng đang làm tổ, và đôi khi sẽ bỏ qua địa điểm làm tổ mà bạn chọn cho chúng và bỏ đi xây tổ ở một góc xa của hồ. Bây giờ bạn có thể giới thiệu cặp cá. Phương pháp thông thường là cho cá mái một loại bảo vệ nào đó trước cá đực trong khi vẫn cho phép nó được hắn nhìn thấy, và điều này được thực hiện bằng việc đặt nó vào một ống khói (hở-trên, dĩ nhiên), thả nó trong lọ nổi, hay lùa nó vào một bên của tấm ngăn và hắn ở phía bên kia. Cá đực được cho chạy thoải mái trong hồ, và nó thường sục sạo quanh các góc, mũi đưa dưới nắp, và tuần tra lãnh địa của mình thậm chí trước khi hắn bắt đầu xây tổ. Một khi cặp cá phát hiện lẫn nhau, sự phấn khích bắt đầu. Cá đực chuyển sang màu sậm hơn và ngay lập tức diễn trước cá cái bằng mặt bên vây sừng-hết cỡ (fully-flared) và phùng mang (open gills). Nó sẽ bay lượn (soar) một vài lần để đảm bảo rằng nàng bị ấn tượng đầy đủ, và rồi có thể bắt đầu lúc lắc (wag) thân mình với nàng. Nếu chấp nhận, màu của nàng sẽ sậm hơn và nàng sẽ thể thiện “vằn” (barring pattern) – sọc đứng (vertical stripes) của mình dọc theo đoạn giữa vốn thể hiện sự sẵn sàng sinh sản của nàng. Buồng trứng (ovipostor) của nàng sẽ hiện rõ như là một đốm trắng (giống như một hạt muối lớn) giữa các vây bụng của nàng. Nếu táo tợn, nàng sẽ sừng lại nó và lúc lắc thân mình một cách lả lơi. Một số nàng e thẹn và sẽ cụp vây của mình trong quy phục hay cố gắng tảng lờ cá đực. Chừng nào mà chúng có vằn và không phải là sọc ngang (horizontal stripes), thì chúng vẫn ổn. Cambodian butterfly đực đang de pastel cái (J. Sonnier). Khi cá mái thể hiện các sọc của mình, đây thường là động lực để cá đực bắt đầu việc xây-tổ. Tổ bọt dường như là độc nhất đối với kẻ xây nên chúng, với một số cá đực xây tổ nhỏ dày và số khác trải một lớp bọt mỏng lan hầu hết mặt hồ. Một cá đực mà tôi có không bao giờ xây tổ, thay vào đó nhả trứng lên mặt nước trong khi ép. Vì vậy, đừng lo lắng nếu tổ bọt của cá bạn dường như không đạt. Chừng nào mà cá cái ưng thuận, việc sinh sản sẽ diễn ra và tổ bọt sẽ làm công việc của mình. Một khi cá đực bắt đầu xây tổ của mình, hắn sẽ hoán đổi thời gian giữa việc nhả bọt ở địa điểm được chọn và khoe mẽ (blustering) trước cá cái. Tại thời điểm này, nhiều nhà lai tạo thả cá mái ra. Một khi được thả, nàng thường bơi ngay đến và bắt đầu kiểm tra tổ bọt. Nếu nó không đạt yêu cầu của mình, nàng sẽ bơi đi hay đôi khi cố phá bỏ nó. Khi cá đực phát hiện ra, hắn bèn tiến đến cá mái, biểu hiện của hắn sẽ trở nên hung dữ hơn, khi hắn rượt đuổi nàng quanh hồ và cố gắng tiếp cận nàng bằng vũ điệu giao phối. Khi cặp đôi bắt đầu nhảy nhót, nhà lai tạo được chiêu đãi một bữa tiệc thị giác thực sự, bởi cả hai con đều giương vây và bơi vai-kề-vai, ngừng lại mỗi vài inch để phùng mang với nhau và trình diễn mặt bên của chúng. Nếu hắn không cảm thấy nàng bị thuyết phục một cách phù hợp với màn trình diễn của mình, cá đực sẽ cắn cá cái và đuổi nàng vòng quanh một lúc trước khi khiêu vũ với nàng trở lại. Vào lúc này, cá cái thường tìm kiếm một nơi để trốn cho đến khi nó sẵn sàng sinh sản, và nó sẽ ở đó cho đến khi cá đực phát hiện ra và đuổi nó đi, hay cho đến khi nó chấp nhận tiếp cận cá đực bên dưới tổ. Tổ bọt. Một số cá đực xây những cái tổ thật lớn, như con này, trong khi những con khác chuộng tổ nhỏ, dày hơn (J. Sonnier). Cá mái khởi động việc sinh sản theo vô số cách thức khác nhau, tùy vào hoàn cảnh và tính cách của nàng. Một số cá mái bơi thẳng đến với đầu chúc xuống và vây khép lại nhằm thể hiện sự quy phục, số khác sẽ táo bạo tấn công tổ, giương vây, và về cơ bản thách thức cá đực sinh sản. Đôi khi nàng lại lùi ra xa hay cá đực sẽ cắn và đuổi nàng đi bởi vì nó không thích thái độ của nàng. Ở mức độ nào đó, sinh sản bắt đầu với việc cặp đôi thúc mũi vào lườn nhau cho đến khi cá đực có khả năng lật ngửa cá cái và tự cuốn mình quanh phần giữa của nàng. Việc này có thể mất nhiều lần thử, đặc biệt với những kẻ mới-lần đầu (first-timers), nhưng sau cùng cá đực sẽ thành công trong việc ôm ấp. Bạn biết hắn đang làm đúng khi bạn thấy thân hắn “ráp” vừa chỗ quanh nàng. Cặp đôi đang ôm ấp sẽ nổi trên mặt nước hay chìm xuống đáy hồ, rồi cá đực buông nàng ra và đợi nàng tỉnh lại. Cá mái sẽ nổi nghiêng một lúc, và trông như thể nó bị chết. Khi tỉnh lại, nàng thường kiểm tra trứng rơi xuống đáy trước khi nhập cùng cá đực cho lượt ôm khác. Vài lượt ôm đầu tiên thường không có trứng, nhưng sau cùng cá cái sẽ bắt đầu đẻ trứng, mà cá đực sẽ thụ tinh một khi chúng tiếp cận. Khi cá đực thấy trứng rơi xuống, hắn sẽ hớp trứng vào miệng mình và nhả chúng lên tổ bọt. Cá cái thường hỗ trợ việc thu lượm-trứng, nhưng dường như có xu hướng ăn chúng hơn cá đực. Cá cái hết sức tỉ mẩn trong việc phát hiện từng và mỗi trái trứng vốn có thể đã rơi xuống đáy, khi mà cá đực hài lòng với việc chỉ bắt những trái đang rơi. Ôm ấp bên dưới tổ và thu lượm trứng rơi. Trứng có thể được thấy ở đây như những như đốm trắng nhỏ rơi ra từ mình cá cái (J. Sonnier). Việc sinh sản mất từ 2 đến 6 giờ, và khi một bên quyết định ngừng sinh sản, cá mái sẽ rút lui khỏi tổ và quay về nơi trú ẩn. Bây giờ cá đực coi nó như là mối đe dọa cho ổ trứng của mình hơn là đối tác, và nó sẽ cố gắng tiêu diệt nàng nếu nhìn thấy, vì vậy tốt nhất nên bắt nàng ra và ngâm trong nước thuốc để lành vây. Cá đực sẽ chăm sóc tổ, ngậm trứng, nhả thêm bọt, đôi khi xây thêm tổ ở một địa điểm khác và dời trứng sang đó, bắt chúng khi chúng rơi xuống, và ăn trứng vốn không thụ tinh để chúng không nhiễm nấm và làm hư số trứng còn lại. Hầu hết thời gian của nó đều quẩn quanh bên dưới tổ trông nhàm chán, thường xuyên kiểm tra xem trứng đã nở chưa. Một số cá đực, nhất là những kẻ mới-lần đầu, sẽ ăn trứng hay cá bột, khiến cho nhà lai tạo nản lòng. Hầu hết chúng đều vượt qua tật ăn-trứng một khi chúng có kinh nghiệm với việc sinh sản, nhưng một số cá đực sẽ luôn là kẻ ăn-trứng, và tốt nhất nên cho nghỉ. Ngoài ra, nhà lai tạo có thể chọn cách bắt cá đực ra sau khi ép xong và nuôi bầy cá mà không có nó (xem chương “Nuôi Dưỡng Cá Con”). Khi cá bột nở, nỗ lực quẫy đạp của chúng thường khiến chúng rời khỏi tổ bọt và chúng sẽ bắt đầu rơi xuống. Nếu thấy, cha chúng sẽ bắt và trả về [tổ bọt]. Khi tất cả đều nở đồng thời, nó sẽ rất bận rộn tới lui việc bắt và trả, và dò đáy cho bất kỳ con nào mà nó có thể bỏ sót. Trong ngày sau, cá bột tốt hơn nên ở yên trên tổ. Chúng sẽ treo mình trên tổ với đuôi chúc xuống (tail-down) trong vài ngày đầu, dần dần chuyển sang tư thế bơi ngang. Một khi chúng bơi-tự do, cá đực có thể được bắt ra và cá bột được cho bữa ăn đầu tiên bằng trùng cỏ (infusoria), trùn cám (microworms), trùn giấm (vinegar eels), hay bất kỳ loại thức ăn sẵn có nào với các nhà lai tạo loài đẻ-trứng (egg-layers).
