Cichlid là gì? Cichlid được phát âm là sick-lid, có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp cổ kichle; đây là tên của vài loài chim và cá biển nhỏ ở vùng Địa Trung Hải. Không rõ tại sao lại có sự trùng tên này, chỉ biết rằng loài cá biển được đề cập đến là cá bàng chài (wrasse) có họ hàng gần với cichlid. Hàng trăm năm sau, khi hệ thống tên khoa học được áp dụng để đặt tên cho các loài động và thực vật, các nhóm cá thường rất lớn chứ không chia nhỏ như ngày nay. Hồi đó, các loài cichlid được xếp chung vào một nhóm với cá bàng chài gọi là Labrus mà sau này trở thành họ Labroidae. Vào đầu thế kỷ 19, một vài loài cichlid được xếp riêng ra một nhóm dưới tên mới Cichla bởi hai nhà ngư loại học người Đức là Bloch và Schneider. Nửa thế kỷ sau, chúng được xếp vào một họ riêng là Cichlidae hay Cichlid như ngày nay chúng ta được biết. Xét trên quan điểm của những nhà ngư loại học thì họ Cichlidae rất dễ định nghĩa, nhưng đối với những người nuôi cá bình thường thì điểm khác biệt giữa chúng với các họ cá khác dường như không được rõ ràng cho lắm. Để dễ tưởng tượng, chúng ta có thể bắt đầu từ những gì quen thuộc nhất, chẳng hạn như con cá rô đồng Anabas testudineus mà đa số mọi người đều biết là một ví dụ về loài có hình dạng tương tự với loài cichlid; nhưng cá rô đồng lại thuộc về họ cá rô Anabantidae chứ không phải là Cichlidae [hình 1]. Ngày nay, ngoài các bà các cô nội trợ, không phải ai ở thành thị cũng từng nhìn thấy con cá rô đồng; có khi họ ăn canh cá rô nấu với gừng và cải xanh đến mòn răng mà vẫn chưa biết hình dạng nó ra làm sao! May mắn thay, còn có một loài cá hết sức phổ biến và đích thực là cichlid; chúng được bày bán quanh năm ở chợ và siêu thị dưới dạng ướp đá hoặc trữ trong tủ lạnh chuyên dụng. Các tiệm ăn cũng nuôi chúng trong hồ kiếng để phục vụ thức ăn tươi sống cho thực khách hoặc đôi khi người ta cũng nuôi chúng làm cảnh ở các hồ nước ngoài trời. Loài mà chúng ta đang nói đến chính là cá rô phi [hình 2] bao gồm cá rô phi cỏ, cá rô phi vằn và phổ biến hơn cả là cá rô phi đỏ hay còn gọi là cá điêu hồng. Vì lẽ đó, họ Cichlid đôi khi còn được gọi là họ cá rô phi. Tuy nhiên, vào ngày nay cách việt hóa tên gọi như vậy không hỗ trợ cho việc tìm kiếm thông tin trên mạng; chẳng hạn nếu chúng ta vào Google thử tìm từ mục “họ rô phi” thì chỉ thấy nói về cá rô phi chứ không thấy đề cập gì đến họ Cichlid vì nguồn tài liệu tiếng Việt còn rất hạn chế, nhưng nếu tìm đúng tên “cichlid” thì sẽ thấy vô số thông tin liên quan; do đó chúng ta nên sử dụng tên cichlid để thuận tiện cho việc tìm kiếm thông tin sau này. Hình 1. Cá rô đồng Anabas testudineus có hình dạng tương tự như cichlid nhưng thuộc về họ cá rô Anabantidae. Chúng có số lượng vây tương tự như cichlid; ở vây lưng và vây bụng cũng có các gai vây (spine). Hình 2. Cá rô phi cỏ Oreochromis mosambicus được nhập vào nước ta khoảng giữa thế kỷ 20. Các loài cá rô phi khác có thể kể đến cá rô phi vằn Oreochromis niloticus và cá rô phi đỏ hay cá điêu hồng. Chúng đều là những loài cichlid châu Phi. Nếu những điều kể trên không gây được sự chú ý của những người nuôi cá cảnh thì chúng ta có thể kể đến loài cichlid rất phổ biến trong lãnh vực cá cảnh là cá ông tiên (angelfish) Pterophyllum scalare [hình 3]. Do rất nổi tiếng nên chúng thường được dùng làm biểu tượng cho các hiệp hội cá cảnh, tiệm bán cá, tạp chí cá cảnh… hay thậm chí Hollywood có làm một bộ phim gọi là A Fish Called Wanda, mà Wanda chính là một con cá ông tiên! (Lưu ý: từ angelfish không chỉ dùng để chỉ cá ông tiên mà còn để chỉ một số loài cá biển thuộc họ Pomacanthinae. Có người gọi angelfish nước mặn là cá thiên thần hay cá thần tiên để phân biệt với cá ông tiên nước ngọt; nhưng một số người chơi cá ở miền Bắc vẫn gọi con cá ông tiên nước ngọt là cá thần tiên). Tuy nhiên, cá ông tiên lại có hình dạng quá khác biệt so với phần lớn các loài cichlid khác, chẳng hạn như cá rô phi và chỉ có một số ít loài cichlid có thân dẹp và rộng tương tự với chúng, chẳng hạn như cá Đĩa Symphysodon discus [hình 4] mặc dù loài này có vây ngắn hơn. Sự phân hoá về hình thái một cách đáng kể như vậy giữa các loài cichlid thường gây ra bối rối và nhầm lẫn cho nhiều người nuôi cá về mối quan hệ thực sự giữa chúng. Hình 3. Hai loài cichlid nổi tiếng được nuôi làm cảnh là cá ông tiên Pterophyllum scalare và cá đĩa Symphysodon discus. Vòng tròn ở giữa là biểu tượng của Hiệp hội cichlid Mỹ mà ở ngay trung tâm là một con cá ông tiên! Vậy cichlid là gì? Để trả lời câu hỏi này một cách thấu đáo, có lẽ việc giới thiệu một vài đại diện là chưa đủ, chúng ta sẽ phải tìm hiểu xem cichlid được phân loại như thế nào và vị trí của nó là ở đâu trong lớp cá xương và hệ thống phân loại nói chung.
