Cho Ăn Và Chăm Sóc Betta là loài cá ăn thịt (carnivorous). Trong địa bàn bản địa của mình, thức ăn chủ yếu của chúng là lăng quăng, nhưng cá betta ăn hầu như bất kỳ thứ gì vốn lướt qua mũi chúng. Cá betta trưởng thành được nuôi làm cảnh có thể được duy trì hoàn toàn ổn bằng thức ăn đông-khô như trùng đỏ (ấu trùng muỗi lắc Chironomidae), artemia và viên dành cho betta. Cá giống phải được cho một số loại thức ăn đông lạnh và tươi sống (trùng đỏ, trùn kim, artemia trưởng thành, ruồi giấm không cánh v.v.), và về đặc thù cá bột không ăn bất kỳ thứ gì ngoài thức ăn tươi sống, thật nhỏ. Hầu hết cá betta đều chúi mũi vào thức ăn tấm (flake food), và chúng tuyệt đối không thể ăn rễ cây trong các bình hoa (vases), như một số tay bán lẻ tuyên bố. Chỉ cho một lượng mà cá có thể tiêu thụ hết trong vòng năm phút, và lấy ngay thức ăn thừa ra. Một ống hút (turkey baster) hay ống nhỏ thuốc (dropper) lớn hoạt động tốt cho mục đích này. Chỉ cần bóp bầu, nhúng vào nước, và hút phần thức ăn thừa ra. Nếu bạn thấy thức ăn thừa bị bao phủ bởi màng trong thì hãy lấy ra ngay. Nó sắp sửa ô nhiễm. Hãy đảm bảo cá betta của bạn được giữ sạch sẽ. Một con betta quậy tung phân của chính nó khi bơi là không thể chấp nhận. Hồ nửa-gallon phải được thay hai lần mỗi tuần. Hồ một gallon có thể để lâu tối đa một lần mỗi tuần, và hồ càng lớn thì thời gian giữa các lần thay nước càng dài. Nếu betta được nuôi trong hồ 5 gallon hay hơn với bộ lọc đầy đủ, việc bảo trì thông thường một lần mỗi tháng hay tương tự là ổn. Dĩ nhiên, nếu bạn thấy thức ăn thừa tích tụ, bạn phải thay nước sớm hơn. Có nhiều phương pháp thay nước: 1) Hai lọ nuôi betta được đặt cạnh nhau, và cá betta sống trong một lọ. Khi đến lúc thay nước, nó được vớt ra và thả vào lọ kia, rồi cái đầu tiên được đổ bỏ, kỳ cọ và tái châm nước. Quá trình được lặp lại vào lần thay nước sau. 2) Chủ nhân cho betta vào một cái ly cùng với một ít nước từ bồn (bowl) cũ của nó (phần thưởng nếu bạn có thể múc betta vào ly khi bạn lấy nước -- không vợt!) trong khi bồn được đổ bỏ, kỳ cọ và tái châm nước. Nếu nước đã xử lý, cá betta có thể được thả về ngôi nhà sạch sẽ của mình ngay khi nước đạt nhiệt độ phòng; bằng không, nó có thể được thả về trong vòng 24 giờ, một khi nước đã hả (aged). 3) Hầu hết nước trong bồn được đổ hay hút ra một cách cẩn thận cho đến khi bồn còn một nửa, rồi nước sạch, đã hả được bổ sung. Cách này được gọi là “thay nước một phần” (partial water change), và có thể rất hiệu quả; tuy nhiên nó cần được thực hiện thường xuyên hơn thay nước toàn phần (full water change). Tôi đề nghị phương pháp hút (siphoning), bởi vì việc đổ nước thường không lấy hết được cặn bã tích tụ ở đáy bồn. Đây là ba phương pháp thông dụng nhất, nhưng mỗi người sau cùng sẽ tìm ra một phương pháp thay-nước vốn phù hợp với mình. Sẽ đến lúc, bạn có quá nhiều cá non trong lọ vốn cần được thay nước hai lần mỗi tuần, nên chúng ta làm việc đó theo kiểu dây chuyền-lắp ráp -- Mở nắp, đổ cá vào vợt, bắt cá, bỏ nó vô lọ mới, đậy nắp, lặp lại [với lọ khác]. Chúng ta phải có số lọ trống bằng với số lọ đựng cá, để mà nước luôn được để hả và ở nhiệt độ phù hợp. Ngày nay, nhiều nhà lai tạo khai thác một hệ thống nhỏ giọt tự động (automatic drip system) cho những con betta cách ly của mình, nơi mà nước sạch chảy nhỏ giọt vào từng lọ riêng và nước cũ tràn vào một máng nước (gutter), rồi đổ vào một bồn chứa (reservoir) nơi mà nó được lọc và bơm trở lại [các lọ]. Đây là cách tuyệt vời để nuôi cá betta trong nước sạch, nhưng nó cũng có thể tạo điều kiện lây lan bệnh tật. Hệ thống nhỏ giọt tự động được thiết kế để chứa đến 600 con betta trong lọ riêng (V. Parnell) Nên nhớ rằng cá betta cũng có thể nhảy. Một ý tưởng tốt là đậy lọ betta của bạn, bằng không nó có thể kết thúc trên sàn. Hãy đảm bảo có những lỗ thông khí nhỏ trên nắp; một lỗ kích thước cỡ đồng mười xu (dime) cung cấp đủ ô-xy và khiến việc cho ăn nhẹ nhàng. Trường hợp cá betta của bạn nhảy khỏi lọ của mình, hãy thả nó về ngay lập tức. Dẫu nó đã ở ngoài một lúc, và trông có vẻ khô, quắt, và đã chết, cá betta có thể sống lại nếu được thả về lọ của mình. Dĩ nhiên, nếu nó khô quắt như một miếng khoai tây chiên thì đã quá trễ. Tôi về nhà một ngày nọ để thấy cái lọ trống rỗng nơi mà một trong những cá đực giống của mình lẽ ra ở đó. Tôi bèn tiến hành cuộc săn lùng ráo riết tất cả các kệ thấp hơn và sàn nhà, và mười lăm phút sau, cuối cùng tôi phát hiện nó nằm co quắp cạnh chân kệ. Cho rằng nó đã chết, tôi miễn cưỡng nhặt nó lên và thả nó về lọ của mình, nơi nó vật vờ dưới đáy, bất động. Tôi cho cá khác ăn, và khi tôi quay lại để đổ bỏ tay nhảy nhót, tôi bị sốc khi phát hiện nó đang bơi lờ đờ quanh lọ của mình! Vào tối hôm đó, nó đã ăn một chút, và vào ngày hôm sau nó đang xây tổ bọt. Vì vậy, chẳng thể biết được đâu. Betta có thể dễ trở nên buồn chán và phiền muộn nếu chúng không được cho bất kỳ sự kích thích nào. Cây cung cấp chỗ để ẩn náu, và đôi khi chúng sẽ tự ngả mình trên các phiến lá rộng và nghỉ ngơi một chút. Các lâu đài và vật trang trí hồ cảnh cho cá những hang hốc nhỏ để bơi qua và chốn ẩn dật (hidey-holes) nếu nó muốn bế quan (uncommunicative). Tôi cũng từng thấy cá betta vui chơi bất tận với bong bóng phát ra từ bộ lọc treo (corner filter) hay cục sủi chỉnh nhẹ. Việc đặt kiếng ở gần sẽ cho nó điều gì đó để vênh váo, và nó sẽ bỏ hàng giờ nhìn ngắm chính mình trong đó như thể một tay ái kỷ (narcissist). Cá betta chuộng nước ấm -- từ 72 đến 80 độ F. Cá betta được nuôi ở nhiệt độ rất cao hay rất thấp có xu hướng trở nên bớt hoạt bát, và sự biến thiên quá nhiều có thể làm suy giảm sức đề kháng của chúng với bệnh tật và ký sinh. Ươm Nuôi Thức Ăn Tươi Sống Như hầu hết các loài cá cảnh, betta chuộng thức ăn vốn còn sống và chuyển động. Thức ăn tươi sống cũng mang lại cho betta nhiều dưỡng chất và năng lượng hơn so với thức ăn khô và đông lạnh. Betta non hay betta vốn đang được biệt dưỡng để ép hay triển lãm, nói riêng, cần được cung cấp thức ăn tươi sống nhiều lần một tuần cho sức khỏe và sung mãn tối ưu. Sau đây là một số cách ươm nuôi (cultures) thức ăn tươi sống phổ biến vốn đủ đơn giản để được duy trì bởi người nuôi cá bình thường. Ruồi Giấm Không Cánh (Wingless Fruit Fly) Chúng tôi sử dụng loài ruồi giấm không cánh Drosophilia hydei, Sturtevant, mà chúng khá lớn so với ruồi giấm không cánh trung bình. Những con này được cung cấp cho betta trưởng thành, và hoạt động rất tốt cho mục đích đó. Chỉ vài con là đủ cho mỗi con betta để cung cấp bữa ăn lành mạnh, chất lượng. Ruồi giấm có thể được ươm và nuôi trong chai nước bằng nhựa cỡ pint [ ~½ lít] trong môi trường hỗn hợp thức ăn và nước. Môi trường chuẩn bị sẵn (prepared mediums) có thể được mua trên mạng hay tại các tiệm cá cảnh, hoặc bạn có thể tự chế biến. Bạn sẽ cần: 1 ly nước 1 muỗng canh bột bắp (cornmeal) 1 muỗng canh bột thạch agar (powdered agar) 1 muỗng canh mật đường (molasses) ⅛ muỗng trà Calcium propionate (tùy chọn) [bột chống mốc Ca(C2H5CO2)2] 1 gói men bánh mì (baker’s yeast) Trộn tất cả thành phần ngoại trừ men, rồi đun cho đến khi sôi. Nhanh chóng đổ tất hỗn hợp vào lọ ươm sạch. Đậy và để nguội đến nhiệt độ phòng. Hỗn hợp này có thể được trữ trong tủ lạnh với nắp đậy chặt cho đến khi sẵn sàng sử dụng. Khi sử dụng, cần rắc một vài hạt men bánh mì lên bề mặt và bổ sung ruồi giấm. Calcium proprionate là chất kháng mốc (mold inhibitor) được dùng trong bánh mì, và có thể rất hữu ích. Bỏ ¼ ly môi trường vào lọ, và ¼ ly nước. Khi môi trường chắc lại, bạn có thể bổ sung ổ ruồi giấm không cánh của mình. Ổ giống (starter cultures) có thể mua rẻ từ các đại lý online như The Bug Farm (www.livefoodcultures.com) hay các nhà cung cấp sản phẩm sinh học. Đôi khi, bạn cũng có thể kiếm chúng từ các tay chơi chiến hữu vốn có ổ nuôi của riêng mình. Để ngăn thất thoát ruồi, bạn cần đậy nắp lọ nuôi. Bạn có thể làm điều này theo nhiều cách: Đục những lỗ nhỏ vào nắp lọ và vặn chặt nắp, chèn lỗ bằng bông lọc (filter floss) hay vải mùng (cotton), hay đặt một tấm lưới mịn lên trên. Điều quan trọng là cho phép sự trao đổi khí trong khi đảm bảo việc giam cầm ổ nuôi của bạn. Để thu hoạch, chỉ cần dốc đáy lọ và giở nắp. Lắc vài con ruồi giấm lên mặt nước (bạn có thể lại phải dốc lọ vài lần cho đến khi đạt số ruồi mình muốn), rồi đậy nắp lọ và cất đi cho đến lần sau. Ổ ươm mới nên được làm mỗi tuần hay gần vậy, bởi vì môi trường sẽ kém đi và bắt đầu đen sau một vài tuần. Ổ ruồi sẽ bắt đầu đẻ ít đi trong từ 4 đến 8 tuần. Việc quá nhiệt có thể giết ruồi giấm, vì vậy tốt nhất chúng được nuôi ở nhiệt độ phòng. Trùn Kim (Grindal Worms) Cá betta trưởng thành và bột dài khoảng ½ inch thích những con trùn trắng, như-chỉ này. Chúng có thể được nuôi dễ dàng trong hộp nhựa (như chậu margarine lớn) và sinh sôi đủ trùn để thu hoạch và nuôi betta của bạn nhiều lần một tuần. Trải hộp của bạn bằng môi trường rêu than (peat moss) hay xơ dừa ẩm với độ sâu khoảng hai inch. Rêu than phải ẩm đều trước khi dùng; và việc này được thực hiện bằng cách nhúng và ngâm nó vài ngày trong chậu nước, hay đun rêu khoảng một giờ trong nồi cho đến khi nó ngấm đều. Khi rêu than nguội đi, nó có thể được vắt và dùng ngay. Nếu trùn của bạn dường như không sinh sôi trực tiếp trong rêu than, bạn có thể trộn nó với lượng đất trồng cây tương đương (nung đất trong một giờ và để nguội trước khi sử dụng) hay thêm một muỗng canh vôi bột vào 2 gallon rêu than để đưa pH về mức trung hòa hơn. Ổ ươm phải được cho ăn hằng ngày, bằng ngũ cốc trẻ em hay bánh mì ẩm. Thức ăn trùn thương mại cũng có thể được mua, nhưng có lẽ khó tìm. Chỉ cần rắc ngũ cốc hay trải lát bánh mì lên bề mặt ổ ươm, và làm ẩm nó bằng chút nước trong bình xịt. Có thể tốn chút thời gian để ổ ươm sản xuất đủ trùn để dọn sạch toàn bộ thức ăn trong một ngày, vì vậy, nếu có bất kỳ đồ thừa nào, hãy dọn chúng trước khi bỏ thêm thức ăn. Trùn thích môi trường mát và ẩm, vì vậy hãy luôn giữ chúng được đậy nắp và ở nhiệt độ phòng. Trùn có xu hướng tụ tập gần bề mặt của môi trường rêu than, nơi mà chúng thường được cho ăn, vì vậy khi đến lúc thu hoạch, đó đơn giản là phương pháp bắt (bằng ngón tay của bạn hay que kem) lượng trùn bạn cần trước khi cho ổ trùn ăn ngày hôm đó. Phương pháp thu hoạch khác dễ hơn là làm ẩm đáy của một vật chắc, bằng phẳng, rắc ngũ cốc lên đáy ẩm, và đặt nó, mặt ngũ cốc úp xuống, lên ổ ươm. Sau vài giờ, sẽ có nhiều trùn bám lên đáy và cạnh của vật thể, mà chúng có thể được quết và cho cá ăn. Trùn Trắng (whiteworm) Trùn Trắng là thức ăn tuyệt vời cho cá betta non và trưởng thành, bởi vì chúng có thể sống sót nhiều ngày trong hồ. Điều này có nghĩa chúng có cơ hội được tiêu thụ cao hơn mức bình thường trước khi chúng chết và làm ô nhiễm nước. Chúng tương tự như trùn kim, và phương pháp ươm nuôi rất giống, tuy nhiên, Trùn Trắng thích được giữ mát hơn nhiều so với trùn kim – tầm 55 đến 65 độ F – và nhiệt độ đó phải được tính đến để việc ươm nuôi thành công. Trùn Trắng chuộng môi trường đất ẩm (không bùn). Đất trồng cây thuần túy cũng được, nhưng phải đảm bảo bạn nung nó đến 350 độ F trong ít nhất một giờ và để nguội trước khi sử dụng. Việc này loại bỏ khỏi đất bất kỳ vật hại (pests) và thuốc trừ sâu (insecticides) nào vốn có thể hiện diện. Một cái chậu nhựa nhỏ có tác dụng như một chỗ ở cho trùn của bạn, chỉ cần bổ sung đất ẩm và đã khử trùng (sterilized) vào với độ sâu khoảng vài inch, và giới thiệu ổ trùn giống của bạn. Trùn Trắng sẽ chấp nhận nhiều loại thức ăn, từ thức ăn thương mại chế biến cho Trùn đến tấm (flakes) khoai tây nghiền, thức ăn khô của chó và mèo, tấm dành cho cá, vụn bánh mì, bánh kẹp hamburger cũ và nhiều thứ nữa. Như với trùn kim, thức ăn phải ẩm-đều (well-moistured). Nếu bạn không làm ẩm thức ăn, trùn sẽ không chịu ăn. Thức ăn khô cũng hút ẩm từ môi trường nền theo thời gian, khiến cho đất quá khô để hỗ trợ ổ ươm mạnh khỏe. Để thu hoạch, đơn giản làm chỗ lõm trong đất bằng ngón tay bạn, lấp đầy nó bằng thức ăn, và đậy nó bằng một tấm kiếng nhỏ hay nắp nhựa. Sau vài giờ, lấy tấm kiếng ra và bạn sẽ thấy chỗ lõm phủ đầy với cả đống trùn đủ loại-kích thước vốn có thể được bắt và cho cá của bạn ăn. Bo Bo (Daphnia) Còn gọi là “rận nước” (water fleas), chủ yếu có hai loại bo bo khác nhau được sử dụng nhiều nhất bởi người chơi betta: Daphnia pulex và Daphnia magna. Loại mà chúng ta thường dùng nhất là Pulex, vốn là loại thức ăn tươi sống rất đơn giản để ươm nuôi. Hầu hết bo bo đều là con mái, và sẽ đẻ con thường xuyên nếu được cung cấp thức ăn và điều kiện thuận lợi. Chúng thường nhạy cảm với chlorine và kim loại nặng, vì vậy bạn phải luôn sử dụng chất khử chlorine cho nước được dùng cho ổ ươm của mình. Bo bo có thể được ươm nuôi ngoài trời vào những tháng ấm áp trong các chậu nhựa lớn. Hãy chuẩn bị chậu hay hồ bo bo của bạn nhiều ngày trước khi đặt mua con giống. Bạn nên “gầy” chậu nuôi trước bằng nước từ một hồ cảnh lành mạnh, đã thiết lập vốn không được điều trị bằng hóa chất thuốc. Châm nước khoảng nửa chậu và bỏ con giống bo bo của bạn vào. Bạn sẽ châm phần còn lại của chậu cho đến đầy trong nhiều ngày kế tiếp khi bầy đàn tăng trưởng. Đổ bo bo một cách nhẹ nhàng, việc nhập thủy (acclimating) chúng vào nước mới rất giống khi bạn nhập thủy cá mới. Chúng là những sinh vật sống và sẽ bị sốc, có lẽ khốc liệt, với những thay đổi cực đoan về nhiệt độ. Bầy ươm có thể được nuôi bằng Nước Tảo (Green water) và được thu hoạch bằng cách đổ một nửa nước qua vợt. Làm việc này mỗi ngày rồi châm đầy chậu bằng Nước Tảo. Vào ngày nóng, việc này có thể khiến nước trở nên bị thiếu ô-xy và làm bo bo của bạn chết, vì vậy phải cẩn thận không cho bo bo ăn quá nhiều. Bo bo là một nguồn thức ăn tuyệt vời cho cá betta bột và non, và sẽ sống trong nước hồ cho đến khi chúng bị phát hiện và ăn thịt. Artemia Trong khi kiến thức phổ biến rằng artemia (brine shrimp) mới-nở là thức ăn ban đầu tuyệt vời cho cá bột, không nhiều sự chú ý dành cho lợi ích của việc nuôi Artemia (nauplii) trưởng thành cho cá betta lớn, chủ yếu bởi vì nó thường được nói rằng việc nuôi dưỡng artemia đến kích thước trưởng thành là cực kỳ khó khăn. Đây là phương pháp vốn phần nào đơn giản hóa quy trình, và từng đạt được tỷ lệ thành công lớn. Trước hết, hãy ấp nở trứng artemia theo cách thông thường (xem Quá Trình Nuôi Dưỡng Betta). Một khi trứng nở, hãy tách ấu trùng mới nở khỏi vỏ trứng và đưa chúng sang một hồ cỡ-vừa, dung tích từ 10 đến 20 gallon. Bạn có thể sử dụng muối biển tổng hợp (synthetic sea salt) hay muối hồ cảnh (aquarium salt) với độ mặn khoảng 3.5% (hay tỷ trọng khoảng 1.026). Hồ phải được sục khí mạnh trong tuần đầu, sục khí vừa phải tuần thứ hai, rồi sục khí nhẹ sau đó. Hai lần mỗi ngày, artemia có thể được nuôi bằng dung dịch bột tảo spirulina lơ lửng hòa với nước và trộn đều. Hãy để dịch lửng (suspension) định hình sau từ 5 đến 10 phút. Khi nó định hình, dịch lửng tập trung ở đáy và một lớp bọt (foam) trên bề mặt. Dịch lửng được đổ qua vợt lọc artemia để loại bỏ cặn lớn (larger particles) và hầu hết bọt. Rồi dịch này được bổ sung vào hồ artemia theo tỷ lệ khoảng 10 - 50 cc mỗi 20 lít. Nếu lượng ô-xy hòa tan trong hồ thấp trong một khoảng thời gian đủ dài -- chẳng hạn 5 đến 7 ngày -- bạn sẽ thấy artemia chuyển từ xanh lục sang hanh đỏ. Điều này theo báo cáo được gây ra bởi sự phát triển của một sắc tố mang ô-xy. Việc tổng hợp một chất là tốn kém về mặt trao đổi chất, vì vậy đương nhiên giá trị dinh dưỡng, tốc độ tăng trưởng, sự mắn đẻ (fecundity) hay một vài chỉ số sống khác bị ảnh hưởng bởi nồng độ ô-xy hòa tan thấp. Việc thu hoạch được thực hiện bằng vợt cá bình thường. Mắt lưới to cho phép artemia chưa trưởng thành lọt lại trong hồ ươm. Hồ ươm vốn không bị khai thác quá mức sẽ trở nên tự-sinh (self-sustaining) trong vòng từ 4 đến 6 tuần.
