Câu chuyện về Plakat Thái I (Precha)

Câu chuyện về Plakat Thái I
Precha Jintasaerewonge - http://www.plakatthai.com/thestory.html

Giới thiệu
Mục đích của trang này là trình bày truyền thống cổ xưa về việc chăm sóc và nuôi dưỡng Betta splendens, được biết nhiều hơn dưới tên cá chọi Xiêm.

Tôi sẽ áp dụng nhiều cách viết khác nhau để phác họa bức tranh. Đôi khi tôi sử dụng phương pháp biên tập để thể hiện câu chuyện. Tôi cũng sử dụng đường dẫn (hyperlink) để làm rõ một số chi tiết, đây có thể là hình ảnh, lời bình, giải thích, hay đôi khi tôi chỉ bông đùa mà thôi. Nhiều trong số các chất liệu ở trang này được tôi lấy từ thư viện lưu trữ. Trong trường hợp này, tôi sẽ trích dẫn tên tác giả và bất kỳ thông tin nào phát sinh từ những tài liệu đó. Tôi cũng phiên dịch các bài viết từ tiếng Thái sang tiếng Anh. Vài bài viết thậm chí có thể xuất phát từ thảo luận của tôi với các nhà lai tạo nòng cốt mà tôi biết.

Khi mới khởi động dự án này, tôi dự định tự viết mọi thứ theo những gì mình từng làm, từng đọc từ các tài liệu cũ, và từ những cuộc thảo luận súc tích với các nhà lai tạo kinh nghiệm khác. Trong khi thu thập toàn bộ chất liệu cho bài viết này, tôi phát hiện ra rằng có rất nhiều người hâm mộ cá Betta trên mạng Internet. Tôi cũng phát hiện rằng một số những người này không chấp nhận trò chọi cá (fish fighting) và coi đó như là sự tàn ác với động vật. Khi phát hiện điều này, nó khiến tôi đổ bệnh trong nhiều tuần lễ. Trên thực tế, tôi hầu như từ bỏ dự án này và gần như xóa sạch nó khỏi homepage của mình. Tuy nhiên, đây là một chủ đề vốn quẫy đạp trong đầu tôi như vôn vàn con trùn. Tôi đang nghĩ về câu chuyện thất truyền của mèo Xiêm và chó săn Thái. Chúng đều là một phần thuộc di sản tri thức Thái vĩ đại, chúng nổi tiếng trong truyền thuyết, và nhiều người nuôi chúng, nhưng biết rất ít về nguồn gốc của chúng. Bạn có thể tự hỏi tại sao tôi quan tâm chúng đến từ đâu? Tôi có thể mua loại thú cưng này ở bất kỳ đâu. Nếu bạn hỏi câu tương tự với người chăm sóc vườn hoa rằng “Tại sao bạn quan tâm đến mọi cây cối đó?” thì anh hay cô ta có thể trả lời bạn một cách khiêm tốn rằng “đây là trách nhiệm và công việc đáng tự hào của tôi. Tôi thích chăm sóc những cây này, nhưng thậm chí hạnh phúc hơn khi thấy khách viếng thăm yêu thích và hài lòng với công việc của tôi”. Vì vậy tôi quyết định tiếp tục công trình của mình. Lý do đầu tiên mà tôi tiếp tục dự án này là, tôi cảm thấy có trách nhiệm trong việc truyền bá những kiến thức mà tôi học hỏi từ những nhà lai tạo cá-chọi Thái và để kể câu chuyện thực sự về loài cá thú vị này. Lý do thứ hai là, có rất nhiều sự hiểu lầm về cá chọi Xiêm trên toàn mạng Internet và trong các tạp chí. Đặc biệt là phát biểu rằng “CHÚNG ĐÁ ĐẾN CHẾT”. Với tôi, đây thật là một phát biểu đau đớn. Tôi có thể nói một cách trung thực rằng những ai vốn phát biểu câu đó đang nói sự thật theo tưởng tượng của mình. Theo kinh nghiệm về cá chọi của tôi:

● Tôi chưa từng thấy cá chọi Betta chết trong trường đấu. Nguyên nhân tử vong đến sau trận đấu nếu người chủ bỏ bê con cá bị thương của mình.

● Không cuộc đấu cá Xiêm nào kéo dài mãi, một trận trung bình kéo dài khoảng 2-3 giờ, sau đó một trong hai con sẽ luôn bỏ chạy. Chọi cá giống như đấm box; một con phải chiến thắng và con kia bại trận. Đôi khi cả hai đá cho đến khi chúng không thể đá nữa, rồi trận đấu coi như hòa, và không con nào chết. Những chiến binh (fighters) đích thực được tuyển chọn cẩn thận từ loại cá chọi đặc biệt, chúng luôn là loại đuôi ngắn (nhưng không phải cá đuôi ngắn nào cũng là chiến binh giỏi). Và không nhà lai tạo đáng kính nào lại cho phép cá chưa được chuẩn bị (unprepared) đi đá. Loại đuôi dài không phải là cá chọi, bởi chúng không thể trụ quá nửa giờ (hầu hết các quốc gia phương Tây gọi loại Betta này là cá chọi), chúng chỉ có thể gây tổn thương ở vây và đuôi, một số thậm chí còn không biết cắn. Tôi từng thấy mái đuôi dài cắn trống và khiến nó bỏ chạy. Vì vậy, chọi cá tương tự như trò đấu võ của người, chỉ những chiến binh đã qua huấn luyện mới được tham gia.

Cá chọi là [kết quả] từ quá trình tuyển chọn những cá thể tốt nhất, chỉ những con thắng trận được chọn để lai tạo, và pha (cross breed) với mái từ bầy thắng trận khác. Betta hậu duệ là cá cực gắt (tough), có khả năng chịu đựng tầm nhiệt độ từ 25 đến 38 độ C.

Lý do thứ ba là, để phá vỡ sự hiểu lầm rằng mọi con Betta đều là sinh vật chiến đấu giỏi nhất. Điểm này quan trọng đến nỗi nó chiếm trọn mối quan tâm của tôi khi đang viết trang này.

Cá chọi
Bài viết này được trích từ “Thai Fisheries Gazette” (xuất bản bằng tiếng Thái vào 25 tháng Một, 1967). Được đăng lại trên “Holiday time in Thailand, vol. 49, No. 3”. Tôi chưa từng thấy bản gốc.

Quan tâm hàng đầu của tôi trong việc tái bản bài viết này chủ yếu là tài liệu lịch sử, và để trả lời câu hỏi về quá trình lai tuyển chọn cá chọi Xiêm ở Thái Lan.

Để khiến mọi thứ rõ ràng với độc giả, tôi sử dụng siêu liên kết (hyperlinks) ở một số từ chủ chốt trong phần bình luận riêng của mình. Tuy nhiên, đừng bực bội nếu không có gì ở đó. Tôi chỉ đùa chút cho vui.

Sau cùng, phần này cũng là một diễn đàn mở, nếu độc giả có vài bài viết hữu ích hay thông tin để chia sẻ, hãy gửi chúng đến cho tôi và tôi sẽ đăng công trình của bạn, dĩ nhiên với đầy đủ bản quyền về nguồn và tác giả.

Vây phất phới, mang bóng loáng và đuôi gai (thorny) khuấy động một cơn dông tố trong lọ nước. Chúng thuộc về hai trong số những loài cá nhỏ, dữ dằn nhất trên thế giới. Cá chọi Xiêm.

Khung cảnh tại một trong vài tụ điểm còn sót lại nơi đá cá diễn ra thường xuyên, ở ngoại ô Bangkok. Không hoạt động chọi cá nào được phép bên trong phạm vi thành phố.

Đấu trường là một vùng có mái che với vách trống bên trong khuôn viên mà chủ sở hữu của nó được cấp phép hoạt động. Cũng có một sới gà trong cùng khuôn viên.

Chủ trường sống trong một ngôi nhà gỗ phía trước trường cá và sới gà. Ông cũng bán cơm và các món ăn uống khác cho người hâm mộ thuộc cả hai bộ môn.

Mỗi Chủ Nhật, từ 7 a.m đến 6 p.m, một đám đông lớn, trật tự tập trung vào khuôn viên, trả tiền vào cửa mỗi người hai baht. Chủ trường thu mười phần trăm tiền độ.

Các nhà lai tạo cá chọi đem theo các chiến binh vô địch và yêu thích của mình trong các lọ nước nhỏ, mỗi con một lọ. Trước khi thi đấu, các lọ được đặt cạnh nhau để hai đối thủ tiềm năng có thể so kè. Phản ứng của chúng sẽ được ghi nhận với sự quan tâm đặc biệt từ chủ cá và người hâm mộ, những người sẽ đặt cược theo ấn tượng về cuộc chạm trán qua vách lọ chắn giữa hai đối thủ tiềm năng.

Khi một trận được thỏa thuận giữa hai chủ cá, mỗi đối thủ được múc ra khỏi lọ của mình tại bàn tiếp nhận và cẩn thận thả vào một lọ cao, lớn. Khi một mình trong lọ, cá chọi không có gì đặc biệt – trông và ra vẻ như bất kỳ con cá nhỏ nào khác. Tuy nhiên, khi đối mặt một địch thủ, nó biến hình thành một sinh vật đẹp tuyệt vời.

Nó sáng lên màu sắc kỳ thú. Mang phùng ra. Vây giương lên. Đuôi xòe rộng. Từng phần đều rực rỡ và sinh động. (Hình I)

Các địch thủ không bỏ phí thời gian lao vào nhau. Chúng cắn – và đôi khi khóa mỏ nhiều phút, thậm chí cả giờ, trong khi chúng ngoi lên và xuống mặt nước trong lọ, gắng sức.

Chúng độc ác với nhau và tàn nhẫn trong các đợt tấn công. Chúng cắn đứt từng mảnh của nhau, mang, vây, đuôi, vảy. Những mảnh nhỏ bị cắn rời chìm xuống nước.

Không có xót thương (no quarter) trong trận đấu giữa những sinh vật dũng cảm này. Chúng đá đến chết. Đôi khi chúng đá cả ngày mà bất phân thắng bại. Một trận hòa (trận đấu kéo dài đến giờ đóng cửa mà không con nào bị chết) là hiếm.

Người hâm mộ quan sát một độ cá bằng sự sáng suốt. Họ biết những phần trọng yếu của cá mà, khi bị tấn công, có thể mất mạng, và cá cược của họ được đặt theo phán đoán của mình về các chiến binh theo diễn biến của trận đấu (kèo cũng được ra theo diễn biến trận đấu).

Thậm chí người từng xem các độ cá trong nhiều năm trời vẫn có thể xem chúng với niềm phấn khích và thích thú đam mê.

Cá chọi dùng trong các trận đấu chuyên nghiệp là loại dòng dõi (thoroughbred). Nó được cản và pha một các cẩn trọng.

Có nhiều biến thể cá chọi, và mỗi loại đều có màu chủ đạo – tím [xanh dương], lục, đỏ.

Địa bàn tự nhiên của cá chọi Xiêm là ao hồ và đầm lầy ở Thái Lan. Có hai loại cá chọi Xiêm chính – Plakad lukmoh và Plakat pah (Plakad là tên tiếng Thái của cá chọi). Loại đầu có thể khó kiếm ngoài địa bàn tự nhiên vào ngày nay nhưng nó vẫn được cản bởi người hâm mộ và đôi khi được bán với hai hay ba baht. Plakad lukmoh là một kẻ dữ dằn vốn không biết thất bại là gì.

Plakat pah xuất hiện ở khắp nơi, thậm chí trong các rãnh nước ở Thonburi, thành phố song sinh của Bangkok. Loài này có thân dài hơn nhưng không bền trong các trận đấu kéo dài.

Plakad lukmoh và Plakat pah từng được pha (cross-bred).

Một con cá chọi Xiêm dài không quá năm cm và rộng không quá một cm. Nó có thể được đánh bắt ở ruộng hay đầm lầy bằng vợt hay rây lưới nhỏ. Khi bị bắt, cá phải được thả vào lọ nước. Nước hồ tốt hơn nước máy ở nhà.

Chỉ cá đực mới là các chiến binh. Chúng được phân biệt với cá mái bằng màu sắc nổi bật hơn, đuôi dài hơn và bộ vây lớn hơn của mình.

Để ép đẻ, một cá mái nhú trứng được thả vào lọ nước [kè] với cá đực tuyển chọn để chúng làm quen với nhau trong vòng một hay hai tháng.

Khi mái có dấu hiệu đẻ trứng, một bể nước cần được chuẩn bị sẵn. Bể nước phải có đường kính một mét. Một số cây thủy sinh và rau đầm phải được thả vào bể. Bể phải tránh xa nơi nước mưa có thể rơi vào.

Sau đó, cả đực lẫn cái phải được thả vào bể. Cá đực phải rượt đuổi cho đến khi mái mệt nhoài. Rồi nó quấn quanh mái với cái đuôi áp quanh bụng. Trứng sẽ rơi khỏi mình cá mái. Rồi cá đực phóng tinh để thụ tinh cho trứng mà chúng được bảo vệ trong tổ bọt. (Hình II)

Điều thật lạ nhưng cá mái sẽ cố ăn trứng. Cá đực sẽ ngăn cản cá mái làm vậy. Cá mái nên được bắt khỏi bể và cá đực nên ở lại để chăm sóc trứng cho đến khi cá bột nở ra.

Khi cá nở, nó được cho ăn bằng loại phù du đỏ bé xíu [bo bo]. Khi lớn hơn, nó được cho ăn bằng lăng quăng. Khi đạt từ sáu đến bảy tháng tuổi, nó sẵn sàng thi đấu.

Cá chọi phải trải qua luyện tập. Nó được so kè với cá khác từ “doanh trại” của chính mình. Chủ cá quậy nước trong lọ để khi bơi ngược dòng nó mạnh khỏe trong trận đấu.

Sau đó đưa nó ra trường đấu.

Truy tìm nguồn gốc của Betta splendens
Tôi tự viết bài này. Độc giả có thể khó khăn với vốn tiếng Anh của tôi, xin hãy kiên nhẫn. Bài viết này là nghiên cứu về nguồn gốc của Betta splendens đuôi dài. Để tìm hiểu, làm thế nào mà Betta đuôi dài hình thành? Vào lúc này, tôi chưa thảo luận chủ đề này với bất kỳ nhà sinh học nào. Thực ra, đây là mối quan tâm của riêng tôi. Tôi nghĩ ít ra cũng có vài người hâm mộ Betta với cùng câu hỏi như mình. Nguồn gốc của chủ đề này xuất phát từ thảo luận của tôi với các nhà lai tạo địa phương, đọc sách, và tưởng tượng của riêng mình. Bạn có thể cho rằng chất liệu của bài viết là ngây thơ. Tôi hoàn toàn đồng ý với bạn và tôi đang khát khao tìm kiếm lời giải thích tốt hơn. Khi tôi mười tuổi, tôi luôn tự hỏi “Plakat Cheen (Betta splendens đuôi dài) đến từ đâu?” Khi tôi đi vớt Betta hoang dã; tôi luôn bắt được Cá Bã Trầu cùng với Betta. Tôi đơn giản kết luận rằng “Ồ vâng, Betta đuôi dài nhất định bắt nguồn từ Pla Krim” (“Pla” nghĩa là cá, và “Krim” nghĩa là Bã Trầu). Thậm chí ngày nay tôi vẫn tin vào điều đó!!!

Mục đích của bài này là nêu lên một thách thức, và câu hỏi về nguồn gốc của Betta splendens đuôi dài. Tôi sẽ cố gắng và đặt ra nhiều giả thuyết khả dĩ nhằm mở đường cho người khác tự nghiên cứu và phát hiện. Điều gì khiến cho sự phát triển của Betta splendens khác hẳn với những loài cá khác?

Thứ nhất, sự phát triển của Betta splendens dẫn đến kết quả là con cá cảnh đầu tiên của Thái. Đó là trí tuệ dân tộc; không liên quan đến công nghệ di truyền hiện đại. Thứ nhì, Betta splendens đã phát triển từ một quá trình tương tác xã hội; đó là thành quả trao đổi kiến thức giữa tầng lớp nông dân Thái, trao đổi kiến thức truyền thống. Người ta có thể tuyên bố rằng chọi cá được ghi nhận trên 600 năm trước vào thời Đế Quốc Sukothai, thủ đô đầu tiên của Thái Lan. Những nhà lai tạo cổ xưa, hay đúng ra là nông dân, học hỏi bằng cách quan sát; rồi họ thử nghiệm giả thuyết của mình, và sau đó hoàn tất giả thuyết bằng cách đá cá mình với một đối thủ. Họ hình thành một nhóm gọi là câu lạc bộ lai tạo và đá cá. Họ phát tán kiến thức Betta của mình bằng phương thức truyền khẩu kín. Bằng việc nói ra kỹ thuật của mình cho chiến hữu đáng tin cậy nhất, điều đó đảm bảo rằng sẽ có người kế thừa kỹ thuật chăm sóc và nuôi dưỡng Betta của ông. Để khiến cho kỹ thuật của mình ra vẻ thần bí, ông phải thật nghiêm khắc “không được tiết lộ những bí mật này cho bất kỳ ai, đây là những bí mật tốt nhất khiến cá bạn vượt trội trước bất kỳ đối thủ nào” (truyền thống này vẫn tiếp diễn vào ngày nay). Bằng việc áp dụng cách thức truyền đạt kiến thức này, nó khiến cho sự phát triển của Betta Thái rất độc đáo. Đồng thời nó cũng trở thành lối thực hành lai tạo rập khuôn, hay nói cách khác, không có sự tiến bộ về lai tạo. Bạn có thể thấy điều này trở nên rõ ràng khi nhìn vào sự tiến bộ vượt bậc của Betta đuôi dài ở Mỹ so với sự phát triển của Betta đuôi dài ở Thái Lan.

Ngày nay, những nhà lai tạo cá chọi nghiêm túc nhất vẫn thuộc tầng lớp nông dân Thái. Trách nhiệm của tôi là làm cho tiếng nói của họ vang vọng và trình bày thông tin dồi dào của họ để kiến thức và tài sản trí tuệ của họ được hòa vào lịch sử Thái và hiện nay MẠNG (the NET).

Ở Thái Lan khi nói về Plakat, có hai loại Plakat Thái khác nhau. Một loại là đuôi ngắn và loại kia đuôi dài. Cả hai loại đều được phát triển từ Betta hoang dã. Chúng là loại Betta mà 40 năm trước có mặt ở hầu hết những vùng ngập nước và hào rãnh ngoài ruộng lúa.

Vậy làm cách nào mà Betta đuôi dài xuất hiện? Không có câu hỏi nào về loại đuôi ngắn. Nếu chúng ta quan sát màu sắc và hoa văn của Betta hoang dã, sự khác biệt chỉ ở kích thước của chúng. Rõ ràng các nhà lai tạo Thái chỉ làm chúng to hơn và quan trọng nhất, hung dữ hơn. Tuy nhiên, câu tục ngữ “bạn không thể luôn có những gì mình mong muốn” luôn đúng và là trường hợp ở đây. Chúng ta mất dấu ở đâu giữa sự phát triển của chiến binh đuôi dài và đuôi ngắn? Betta hoang dã rất cân đối về hình dạng và cấu tạo, từ miệng đến chóp đuôi, vảy và vây sáng lấp lánh, và kiểu sừng (flaring) và nhảy nhót cuồng nhiệt nhất; không con splendens thuần dưỡng nào sánh bằng chức năng và cấu tạo của nó. Vâng, nói ngắn gọn, sự khác biệt giữa Betta hoang dã và Betta splendens thuần dưỡng đuôi ngắn chỉ ở kích thước của chúng. Nhưng Betta splendens đuôi dài là gì? Nó như thể một loài Betta khác. Mặc dù các nhà khoa học đã tuyên bố rằng nó cùng loài như Betta đuôi ngắn. Tôi chưa từng thấy con Betta đuôi dài nào xuất phát từ một bầy đuôi ngắn. Tôi luôn hỏi han cặn kẽ các nhà lai tạo quen biết về nguồn gốc của Betta đuôi dài. Không ai biết bất kể bao nhiêu người tôi hỏi. Tôi luôn nhận được cùng lời đáp “tôi thấy hai loại Betta này từ lâu”. Các tài liệu cá cảnh phương tây không thể trả lời câu hỏi này. “Tôi không rõ dạng đuôi dài bắt nguồn từ đâu” (Christopher W. Coates, Tropical fishes for a Private Aquarium, 1950: p.137). Nhà lai tạo cao tuổi nhất mà tôi có dịp phỏng vấn được 80 tuổi, và lời đáp của ông cũng tương tự. Điều đó bây giờ là huyền thoại Betta mà tôi rất háo hức đi tìm lời giải.

Có năm giả thuyết để bàn về sự phát triển của Betta đuôi dài:

MỘT: Thuyết Lai Tạo-Giả Lập (Pseuso-Breeding)
Kỹ thuật này tin rằng Betta mái sẽ hấp thu màu sắc và hình dạng của môi trường rồi chuyển giao tính trạng đó cho con mình. Bằng việc sử dụng kỹ thuật lai tạo-giả lập, hãy giả sử rằng bạn muốn Betta vàng đuôi dài trong bầy giống của mình. Kỹ thuật này gợi ý bạn phải vẽ hình cá đực vàng đuôi dài lên một mảnh giấy rồi dán nó lên lọ của cá mái. Khoảng 1-2 tháng sau, chúng ta đem mái này cản với Betta đực màu sắc bất kỳ. Kết quả lai tạo sẽ là, màu sắc và hình dạng của một số sẽ tương tự như Betta vẽ*, một số sẽ tương tự như cá mẹ, và số khác sẽ tương tự như cá cha v.v. Sau khi thành công với việc thu được con giống vàng đuôi dài phảng phất đầu tiên, nhà lai tạo sẽ chọn một đực vàng đuôi dài để cận huyết với mái vàng đuôi dài cùng bầy. Bằng việc tiếp tục lặp lại quá trình này, Betta đuôi dài với màu sắc mong đợi sẽ dần được hình thành.

HAI: Thuyết Lai Tạo-Có Chủ Đích (Intentional)
Thuyết lai tạo-giả lập tiếp cận lối lý giải về mặt môi trường. Thuyết lai tạo-có chủ đích vận dụng lối lý giải về mặt xã hội học để tiếp cận.

Có nhiều văn bản bằng tiếng Thái vốn cho rằng Betta splendens đuôi dài ra đời trên một trăm năm trước. Trong các văn bản phương tây, lần xuất hiện đầu tiên của Betta đuôi dài là ở San Francisco và hỗ trợ cho giả thiết trên.

“Ở nước Xiêm, cá chọi được cản như gà chọi, và trong hàng trăm năm mà môn thể thao được duy trì, những giống (breeds) đặc biệt được phát triển. Không chiến binh “thuần dưỡng” nào đến tay chúng ta mãi cho đến 1928, khi hai chuyến hàng cập bến San Francisco từ Bangkok. Những con cá này, với bộ vây như-voan khổng lồ của chúng, đã tạo nên một cơn sốt trong thế giới cá cảnh. Một loại sậm màu, với vây đỏ. Những con “đuôi voan” (veil tails) này, được cản với nhau [cùng màu] và pha với cá hoang (wild type) và với cá đuôi-dài khác đến sau đó từ Xiêm qua ngả Đức…” [Lucile Quarry Mann, Tropical fish, New York, 1954]

Nếu chúng ta xem nguồn Thái, và tham khảo ở trên là chính xác, thì điều này có nghĩa nước Mỹ nói chung biết đến Betta đuôi dài ít nhất 30 năm sau khi nó được lai tạo thành công [ở Thái Lan]. Tôi hết sức tin rằng Betta đuôi dài được phát triển từ Betta đuôi ngắn, mà đến lượt chúng được phát triển từ Betta hoang dã.

Trở lại lý lẽ chính của tôi, nếu Betta đuôi dài là sản phẩm từ sự can thiệp hay lai tạo của con người. Thì lý giải về mặt xã hội học ít nhiều phải được tính đến. Tại sao? Bởi vì một trăm năm trước chúng tôi không cản cá vì mục đích thương mại. Chúng tôi cản cho vui, dù để đá độ hay chỉ làm cảnh. (Điều đó thực sự khác với động cơ lai tạo ngày nay; thương mại và lợi nhuận hiện thúc đẩy hầu hết nhà lai tạo). Bây giờ, theo quan điểm của tôi, điều hiển nhiên là các cậu bé Thái sẽ nuôi cá chọi đuôi ngắn, như cha ông mình đã làm. Nhưng còn các cô bé? Loại cá nào cô có thể nuôi? Cá chọi đuôi ngắn quá hung dữ với cô. (Đừng quên vào thời đó chỉ đàn ông mới nuôi cá chọi đuôi ngắn, thường chỉ cho mục đích thi đấu). Cô bé chỉ muốn một thú cưng vốn có thể sống cùng cô trong nhà, giống như cá của anh em mình. Đây là lý do cá Betta đuôi dài xuất hiện. Cha hay chú của cô, người tình cờ cũng là nhà lai tạo, cản một cách có chủ đích Betta đuôi dài để khiến cô vui lòng. Những cá thể đuôi dài đầu tiên được chọn ra vì chúng có đặc điểm khác biệt với phần còn lại của bầy đuôi ngắn. Tôi tin rằng cá đuôi dài mà chúng ta thấy ngày nay được phát triển dần từ bầy này sang bầy khác và từ nhà lai tạo này sang nhà lai tạo khác. Tôi nghĩ rằng sự phát triển của cá đuôi dài diễn ra khi cô gái tự hào đem con cá đuôi dài mới mẻ của mình khoe với chúng bạn. Các bạn cô lại yêu cầu cha và chú mình, những người cũng là nhà lai tạo cản loại đuôi dài. Tôi nghĩ bây giờ độc giả có thể hình dung điều gì đang diễn ra.

Tập quán lai tạo cá đặc biệt cho con cháu mình vẫn còn được duy trì thậm chí vào ngày nay. Trong từng lãnh vực lai tạo, hầu hết nhà lai tạo đều làm một bầy đặc biệt cho con cháu trong nhà. Một số sẽ cản theo màu sắc đặc biệt trong khi số khác sẽ lai tạp (cá thuần dưỡng đuôi ngắn với cá hoang) để con cháu mình nuôi và đá với chúng bạn. Mục đích của việc lai tạp là để đá với Betta hoang dã. Betta hoang dã không có độ bền (stamina) cho các trận đấu dằng dai, nơi mà loại cá lai nhất định làm tốt hơn.

Tôi cho rằng lúc ban đầu, họ chỉ có loại đuôi dài ở tiệm cá địa phương, có lẽ đâu đó ở quanh hay bên ngoài Bangkok. Việc hình thành các câu lạc bộ cá cảnh tạo ra nhu cầu thương mại với loại đuôi dài. Giá cả vào những ngày đó rất khác, và tôi trích dẫn: “Hai hay ba năm trước, những cá thể cản hồ Betta splendens thực sự đẹp hoàn toàn đắt đỏ, lên đến ba mươi đô-la cho một cặp” [Christopher W. Coates, Tropical Fishes for a Private Aquarium, 1950: p.138]

Ngày nay, các cô gái Thái vẫn chuộng loại đuôi dài làm cảnh, trong khi anh em cô vẫn thích nuôi loại đuôi ngắn để đá.

BA: Bắt Nguồn từ Trung Hoa
Thuyết thứ ba vận dụng lối tiếp cận về mặt ngôn ngữ học để giải thích cá đuôi dài đến từ đâu. Thuyết này ám chỉ rằng “TÊN” quyết định nguồn gốc của cá. Thuyết này hoàn toàn dựa vào TÊN. Ở Thái Lan chúng tôi gọi Betta splendens đuôi dài là “Plakat Cheen”. Plakat Cheen có thể được dịch thành “cá chọi Trung Hoa” (Plakat = “Cá Chọi”, Cheen = “Trung Hoa hay người Hoa”). Cái tên ám chỉ rằng Betta splendens đuôi dài đến từ Trung Hoa, hay ít ra nó có mối liên hệ nào đó đến Trung Hoa hay các nhà lai tạo người Hoa. Tôi từng nghe có người giải thích rằng một nhà sư Trung Hoa, người cũng là nhà lai tạo, giới thiệu Betta đuôi dài ra thế giới cá cảnh.

Từ Plakat Cheen có ba ám chỉ. Thứ nhất, Cheen có thể hiểu là đất nước hay Trung Hoa. Điều này có nghĩa là Betta splendens đuôi dài bắt nguồn từ Trung hoa và được đưa vào Thái Lan thông qua các thương lái và thủy thủ**. Thái Lan và Trung Hoa có lịch sử thương mại trong hàng trăm năm. Tuy nhiên, tất cả các nguồn Thái (cả văn bản lẫn truyền khẩu) đều bác bỏ khả năng này, và cho rằng nó đơn giản là một từ vay mượn.

Thứ nhì, Cheen nghĩa là người Hoa. Đây có thể là một nhà sư, thường dân hay nhiều khả năng, nhà lai tạo người Hoa. Tôi vừa xem TV cách đây vài tháng và rất ngạc nhiên khi chương trình nói rằng người đầu tiên giới thiệu cá đuôi dài là một nhà sư Trung Hoa khoảng 100 năm trước. Nguồn Thái nữa nói rằng một nhà lai tạo người Hoa là người đầu tiên lai tạo thành công Betta đuôi dài. Về mặt cá nhân, tôi thích lý giải này. Nó dường như củng cố cho suy nghĩ của tôi trong quá khứ. Betta đuôi dài không bao giờ được dùng để đá***, chỉ để làm cảnh, với động cơ thương mại ẩn dấu đàng sau sự phát triển của nó. Các nhà lai tạo người Hoa rất nổi tiếng trong việc phát hiện và phát triển những dòng cá mới. Người Hoa lèo lái thị trường cá cảnh. Ví dụ: Koi, Cá Vàng, bảy màu v.v. Thực tế là các nhà lai tạo Thái không bán cá chọi đuôi ngắn của mình cho người lạ hay để làm cảnh. Ông sợ rằng người ta sẽ làm hỏng dòng cá của mình, qua việc chăm sóc, nuôi dưỡng không phù hợp hay đơn giản bán cá cho đối thủ hay gián điệp (đừng quên rằng chất lượng cá gắn liền với tên tuổi của nhà lai tạo và số tiền kiếm được). Các nhà lai tạo người Hoa có thể thấy giá trị của loài cá phùng xòe này và thậm chí dự đoán rằng nếu họ có thể phát triển màu sắc tươi tắn hơn và vây dài hơn thì sẽ là sản phẩm thị trường nặng ký. Khi còn trẻ, tôi còn nhớ Betta đuôi dài được bày bán khắp nơi trong các tiệm cá cảnh. Người bán hàng là một gia đình người Hoa và họ không bao giờ nói về phẩm chất chiến đấu của cá. Sự phát triển của Betta đuôi dài là một bí ẩn bởi theo truyền thống người Hoa, họ không bao giờ tiết lộ bí mật nghề nghiệp gia truyền cho người ngoài.

Thứ ba, Cheen là một khái niệm so sánh về Trung Hoa hay người Hoa, một phép ẩn dụ, bất kỳ thứ gì liên quan đến Trung Hoa hay người Hoa đều được gọi là Cheen. Ví dụ như: nói to như người Hoa, mắt cô ấy trông giống như mắt phụ nữ Hoa, hay giống kiểu trang trí Trung Hoa v.v.


===================================

Tổng quan về cá chọi Xiêm hay Plakat Thái

===================================


Ghi chú

*Thuyết lai tạo-giả lập (rằng con cá hấp thu những đặc điểm của môi trường và chuyển giao cho bầy con) nghe có vẻ rất hấp dẫn, nhưng điều gì đã xảy ra trên thực tế khi các tính trạng mới như doubletail, veiltail, halfmoon, crowntail lần lượt ra đời? Như đã được chứng tỏ nhiều lần trong lịch sử phát triển của Betta hiện đại, một tính trạng mới thường bắt đầu bằng đột biến (mutation) ngẫu nhiên và người ta lai tạo theo tính trạng đó để hình thành một dòng mới. Rồi tính trạng mới có thể được cản vào tất cả những tính trạng đã thiết lập khác để tạo ra các dòng cá với đặc điểm kết hợp. Ở đây, chúng ta tin vào thuyết-đột biến khi tính trạng đuôi dài ngẫu nhiên xuất hiện từ một bầy đuôi ngắn vào một thời điểm nhất định trong quá khứ. Rồi nó được duy trì cho đến tận ngày nay (thông qua các nhà lai tạo địa phương, nhà sư hay nhà lai tạo Trung Hoa nào đó).

**Cá Betta hoang dã không phân bố tự nhiên ở bất kỳ vùng nào ở Trung Hoa, nên không có chuyện cá Betta đuôi dài được người Hoa đưa vào Thái Lan. Điều tương tự cũng xảy ra với con gà khi cả một thời gian dài người ta tin rằng gà thuần dưỡng bắt nguồn từ Trung Hoa dựa vào niên đại của các di cốt gà được khai quật ở đó. Rồi sau này là Ấn Độ khi các di cốt lâu đời hơn được phát hiện ở lưu vực sông Ấn. Nhưng các tác giả hiện đại lại dựa vào đặc điểm và phân bố của những loài gà rừng hoang dã và khẳng định gà thuần dưỡng bắt nguồn từ… Việt Nam (đâu đó vùng Tây Bắc) rất lâu trước đó!

***Trường hợp duy nhất khi cá chọi đuôi dài được dùng vào việc thi đấu là cá chọi Nghi Tàm ở Hà Nội. Đây là dòng cá chọi rất lâu đời, chuyên đá theo lối cối xoáy. Đặc biệt nó vẫn còn giữ được hầu hết các đặc điểm ban đầu của mình. Quá trình đô thị hóa khiến dòng cá này không còn thịnh hành như xưa, nhưng vẫn được duy trì trong những nhóm nhỏ người hâm mộ.