Cản và lai tạo: Tuyển chọn gà giống (Tan Bark)

Cản và lai tạo: Tuyển chọn gà giống
Tan Bark - Trích "Game chickens and how to breed them" (1924)​

Nhà lai tạo hàng đầu hay hạng bét cũng đều như nhau vào 364 ngày trong năm. Điểm khác biệt giữa họ diễn ra vào một ngày trong tháng giêng hay đầu tháng hai, khi họ cản gà giống. Việc tuyển chọn gà giống, khả năng chọn ra những cá thể tốt nhất và cản chúng để thu được kết quả tốt nhất là tất cả sự khác biệt.

Đó là năng khiếu mà một số người không bao giờ có được, bất kể họ đọc hay trải nghiệm nhiều đến đâu chẳng nữa. Hãy đưa John Smith và Bill Jones mỗi người một trio gà giống với chất lượng tương đương và trong vòng năm năm John sẽ quất Bill đến bốn trong năm trận. Tôi biết những người chuyên nghiệp và làm ăn nghiêm túc, những kẻ thành đạt trong xã hội, mong muốn cản gà đủ khả năng để hạ bất kỳ ai hơn là tranh cử chức thống đốc bang, họ đã cố hết sức và thất bại đau đớn. Tôi biết những tay biệt dưỡng (feeder) xuất sắc, những kẻ không thể cản ra gà hay để kiếm sống. Tôi biết những triệu phú, những người chi hàng trăm ngàn đô mua gà giống và bố trí dụng cụ tốt nhất có thể, lại cản ra toàn cái thứ không đáng giá một đô mỗi con. Tôi biết những nhà lai tạo ngựa đua, những tay kiệt liệt trong lãnh vực của mình, không thể cản ra gà chọi chất lượng – và tôi biết những chàng trai tuy thiếu kinh nghiệm và kiến thức nhưng lại luôn tạo ra gà chọi xuất sắc – bởi vậy tôi tin rằng năng lực là yếu tố bẩm sinh và bài viết này chỉ cố gắng nêu lên một số điều mà tôi cho rằng mình đã học hỏi được.

Tôi hết sức tin tưởng vào việc chọn trống giống từ trường đấu. Chiến kê hay chỉ có thể được tạo ra bằng cách cản những con thắng trận. Có sự khác biệt nhất định về trình độ trong bất kỳ bầy gà nào, thậm chí trong cả những bầy cận huyết và đồng nhất. Sự khác biệt là rất nhỏ nhưng vẫn tồn tại. Ở mỗi thế hệ bạn đều tiến bộ hoặc thụt lùi. Bạn không thể đứng yên. Sẽ tốt hơn nếu tiến bộ một phần trăm thay vì thụt lùi một phần trăm. Chọn trống giống dựa vào hình lông là nguy hiểm. Giả sử bạn phải chọn ra chiến kê xuất sắc nhất trong số mười anh em cùng bầy dựa vào hình dạng bên ngoài, với tôi đây là trò chơi quá may rủi.

Vài năm trước đây, tôi sở hữu một dòng gà cận huyết rất xưa. Tôi không hề thấy một chiến kê kém cỏi nào trong dòng này ngoại trừ một con và tôi từng chứng kiến cả mấy chục con trong số chúng. Hóa ra cái con kém cỏi lại hoàn toàn mạnh mẽ và có hình lông hoàn hảo nhất trong dòng gà mà tôi từng nuôi dưỡng và theo dõi trong mười hai năm trời. Nó có bề ngoài hoàn hảo và tôi ngồi ngắm nó hàng giờ đồng hồ. Nó thua trận sau một giờ thi đấu bởi vì cắn mổ trong khi lẽ ra phải đá. Nếu là con bình thường khác thì nó đã có thể thắng trận và đó là cá thể duy nhất trong dòng gà mà tôi thấy có lỗi tật nghiêm trọng. Nó có một anh em cùng bầy, hình lông không đẹp bằng, nhưng có lẽ là chiến kê xuất sắc nhất mà tôi từng có và cũng là trống cha xuất sắc cản ra nhiều bầy ăn độ. Các trống con, trống cháu và trống chắt của nó đều là gà hay, vượt xa trình độ trung bình của dòng gà. Chiến kê phải chứng tỏ bản lãnh trước khi giải nghệ để cản giống. Tôi muốn thấy nó chiến thắng, thắng nhanh chóng và thắng về mọi phương diện. Tôi không nói nó phải thắng trong vài chân đầu, bởi điều đó có thể nhờ may mắn hơn là bản lãnh, nhưng tôi muốn thấy nó thắng một đối thủ hàng đầu trong tay một sư kê hàng đầu, tại một cuộc đối đầu đá lớn tiền, bước vào và vượt trội đối thủ, quất sụm kẻ địch sau từ hai đến ba lượt thả và rồi chốt hạ một cách điêu luyện. Một chiến kê phải mất nhiều thời gian mới quất sụm đối phương thì hoặc vì dưới cơ (out-fought) hoặc dính tang lúc khai cuộc, bằng không nó là kiếm sĩ tồi. Tôi thích thấy gà của mình chứng tỏ bản lãnh bằng cách giành thắng lợi ở thế hạ phong, và tôi thích thấy nó thắng trận nhờ gan lỳ, nhưng những con mà tôi muốn lai tạo phải đủ giỏi để thắng như dự định. Đó là tính năng suất và hiệu quả trong việc hạ thủ mà bạn muốn thấy ở gà nhà, vậy hãy cản theo hướng đó và tuyển chọn những trống giống chứng tỏ tính hiệu quả trong hạ sát. Hãy để anh em cùng bầy với nó chứng tỏ bản lãnh giành thắng lợi ở thế hạ phong và trong các trận đấu kéo dài nếu thấy cần thiết, nhưng hãy cản những con đủ giỏi để chiếm thế thượng phong.

Nhưng trước khi tuyển chọn những chiến kê xuất sắc để làm giống, hãy cân nhắc tỷ lệ thắng trận của anh em cùng bầy với nó. Nhiều khả năng nó là con đá hay duy nhất trong số sáu anh em cùng bầy và rằng nhiều con trong bầy đá dưới mức trung bình của dòng gà. Vì vậy tôi sẽ không lai tạo một chiến kê nếu anh em cùng bầy với nó không thắng đa số các trận đấu, dù bản thân nó có xuất sắc đến đâu.

Hãy ghi chép kết quả các trận đấu của bạn. Chúng nói lên nhiều điều. Tổng kết phần trăm thắng trận ở mỗi nhánh của bầy gà và bạn có thể biết nên lai tạo phân dòng nào mà không cần phải suy đoán.

Tôi sẽ kể câu chuyện có thật về một trong những tay biệt dưỡng gà hàng đầu trong nước – người có thể chăm gà như thầy phù thủy – nhưng lại không có đầu óc phân tích. Trong năm năm tôi theo ông, ông đá năm cuộc đối đầu và thắng ba trong số chúng. Ông luôn sử dụng gà từ hai dòng mà chúng ta tạm gọi là A và B. Sau cuộc đối đầu cuối, tôi và một người bạn có mặt tại kê phòng của ông và ông nói với chúng tôi rằng ông sắp sửa cản một con trống cụ thể thuộc dòng A. Bạn tôi hỏi “Ông thích dòng nào, A hay B?”. Tay biệt dưỡng già đáp “Những con trống dòng A đá hay nhất thế giới”. Bạn tôi bèn nói “Tôi có mặt tại tất cả các cuộc đối đầu của ông gần đây và ghi chép kết quả của từng con. Tôi vừa tổng kết đêm qua và với dòng A, ông thắng một và thua mười sáu trận. Với dòng B, ông thắng hai mươi hai và thua bốn”. Đây là một sự thật trần trụi và bạn tôi vốn bị lão sư kê xem nhẹ như là một “tay nghiệp dư không biết coi gà”. Dĩ nhiên, những trường hợp ngô nghê như trên khá hiếm – nhưng nó góp phần đáng kể vào việc xác định ai là ai và việc gì là việc gì. Câu hỏi ai là đấu thủ bóng chày xuất sắc nhất có thể gây tranh cãi, và là chủ đề với nhiều ý kiến khác nhau nhưng sẽ chẳng có vấn đề gì nếu thành tích được ghi nhận và việc tổng kết sẽ làm rõ trắng đen vấn đề.

Có lần tôi pha hai bầy từ một dòng nhất định và gửi tám hay mười con mỗi bầy cho một người bạn để thử dùm mình. Sau mỗi trận, anh gửi cho tôi đánh dấu của từng con và kết quả trận đấu. Sau cùng, anh viết cho tôi “Hãy bỏ cả hai bầy này, chúng đá không hay. Tôi không thể đạt tỷ lệ thắng cao với chúng”. Anh đã hết sức ngạc nhiên khi tôi đưa anh xem ghi chép của chính anh mà nó cho thấy một bầy thắng sáu trong bảy trận và tất cả các trận thua đều xảy ra với bầy kia. Tôi nói “Nếu đá ăn đến sáu trong bảy trận rồi mà anh vẫn chưa vừa lòng thì chắc anh chơi toàn linh kê”. Anh thực sự rất ngạc nhiên với bản tổng kết và nói “Vâng, tôi công nhận là mình đã chia đều số trận thua, và suy diễn rằng không bầy nào đá tốt”.

Trước khi khẳng định một trống là chiến kê xuất sắc và đạt tiêu chuẩn dẫn dắt một sân giống – hãy nhìm vào đẳng cấp của địch thủ mà nó hạ. Con nào chả hay ho khi thắng trận, nhưng sẽ chẳng mấy ý nghĩa nếu thắng mấy chú gà vườn với mười đô tiền độ. Nhưng nếu gà của bạn thắng trong một trận đối đầu đá lớn tiền trước một sư kê đáng gờm – thì bạn biết rằng gà nhà đã hạ một chiến kê thực sự, không phải đồ tào lao.

Sau khi tuyển trống – giờ đến phần quan trọng nhất của sân giống – tuyển chọn mái. Quan hệ với trống giống và ghi chép thành tích của trống cha cũng như anh em cùng bầy với nó là điều đầu tiên cần cân nhắc. Về quan hệ, cân nhắc xem trống được cận huyết sâu cỡ nào – và mái được cận huyết sâu ra sao. Nếu trống vốn cận huyết sâu – thì mái phải xuất phát từ một nhánh không quá gần với nó. Nếu trống không bị cận huyết quá sâu thì bạn có thể cản với mái có quan hệ gần với nó. Tôi chưa hề thấy có gì khả quan khi cản giữa anh chị em cùng bầy – nhưng bất kỳ kiểu lai nào khác đều ổn.

Hãy chọn trống dựa vào thành tích đá trường chứ không phải hình thức bên ngoài, dẫu nó hơi mắc lỗi hình thể. Cũng đừng bao giờ cản chiến kê xuất sắc với lỗi tật nghiêm trọng – nhưng hãy làm nếu lỗi tật nhẹ và có thể sửa bằng gà mái. Nếu nó hơi mỏng mình và cán hơi quá dài – hãy chọn mái đặc biệt nở nang và thấp. Điều này được các nhà lai tạo gọi là “luật bù trù” mà qua đó, nhà lai tạo cố gắng bổ khuyết nhược điểm của một bên bằng ưu điểm vượt trội của bên kia trong những trường hợp nhất định. Nếu trống có lưng quá dài, hãy chọn mái thật cục mịch. Bạn đánh giá gà mái qua cấu trúc, lực, sức sống và sinh khí. Tôi chưa từng thấy mái nào da thịt bủng beo, lông mềm và yếu đuối mà cản ra trống tơ hay, dù với trống nào đi nữa.

Ngoài bản lãnh của trống, cấu trúc và dòng giống chiến thắng ở hai bên trống mái – bạn phải tìm kiếm dấu hiệu về thể chất, sức sống và sinh khí. Tôi thích những mái năng động này tức luôn dòm ngó mọi thứ, đi xa và rộng, dậy sớm và về trễ. Tôi thích thấy mái mà bụng luôn căng tròn và nhô ra. Những mái như vậy ăn như ngựa và khỏe như lừa. Mái ăn ít thể chất không đạt. Tôi cũng thích những trống hoạt bát, kêu, săn đón – mà chúng chiều mái, thân thiện với con người, lo lắng và chòi đạp trong tay, “khép chi” (tight fisted) và luôn chộn rộn. Tôi sẽ không cản trống không được thuần hóa tốt, và vào giờ ăn, nó luôn chạy hăm hở ra phía trước lồng, kêu ríu rít, ăn mọi thứ mà bạn đưa, và dọn hết một cách nhanh chóng. Những hành vi như vậy chứng tỏ không chỉ thể chất tốt ở trống mà còn thân thiện và dạn dĩ. Không hề có ngoại lệ, những trống cha xuất sắc mà tôi biết trong số các chiến kê đều là những “quý ông”, chịu săn đón, bồng bế và nói chuyện.

Gà đá người thường là loại thiếu khôn ngoan. Mái không thể quá căng thẳng và tôi thích mái luôn có trách nhiệm và xả thân bảo vệ đàn con, và một khi nó đá, tôi muốn thấy nó đá nhanh và chủ động, nhưng tôi không dùng mái hung hăng, háu đá. Trong đời mình, tôi từng thấy hai mái có thể đá hay và gan lỳ như trống. Chúng sẽ diệt bất cứ mái nào trong tầm tay, đá hết con này đến con khác và mổ mãi chừng nào còn nhấc đầu lên được. Nhưng cả hai con đều lai đoản (short bred) và trống con của chúng chẳng làm nên trò trống gì. Mái háu đá hay biết đá chẳng nói lên điều gì. Những mái hay tạo ra chiến kê xuất sắc mà tôi từng biết thậm chí còn hiền lành và điềm đạm.

Trong việc phát triển và cải thiện một dòng gà, điều quan trọng nhất là lai đơn (single mate) để bạn có thể biết một cách chính xác mái nào trong bầy cản ra trống xuất sắc. Không hề có hai chị em giống hệt nhau. Không nhà lai tạo nào hoán đổi một số trống giống, dẫu chúng có là anh em cùng bầy, để cản mái. Bạn muốn biết chính xác mỗi bên cha mẹ của từng con gà mà mình nuôi. Ảnh hưởng của mái mẹ lên mỗi bầy chiếm đến hai phần ba và quan trọng hơn là phải biết rõ mái mẹ của từng con. Điều này tuy khó khăn nhưng cần thiết nếu bạn muốn tiến xa trong lãnh vực lai tạo gà chọi. Bất kỳ nhà lai tạo ngựa đua hay bò sữa xuất sắc nào cũng sẽ bảo bạn rằng những nhà vô địch lớn chỉ có thể được tạo ra bằng cách không ngừng bổ sung huyết thống của một cá thể xuất chúng hay con giống đã kiểm chứng và một ngựa cái tơ giống có thể đáng giá cả năm chục ngàn đô trong khi những chị em của nó chỉ có năm trăm. Tự nhiên biết cách bỡn cợt khi thỉnh thoảng tạo ra trong số ba hay bốn trăm cá thể, một trống hay mái giống siêu đẳng, vốn quá hay và trội đến mức từng hậu duệ của nó đều chắc thắng dù xuất phát từ bầy nào. Tôi từng biết bốn hay năm con như vậy trong vòng mười năm qua. Chúng là mỏ vàng đối với bất kỳ nhà lai tạo nào. Chỉ bằng cách lai đơn mới có thể xác định được những cá thể như vậy. Chỉ bằng cách lai đơn mà một nhà lai tạo mới có thể tận dụng những cá thể vượt trội ở mỗi thế hệ và nhờ vậy đảm bảo rằng bạn sẽ tiến bộ thay vì thụt lùi.

Tôi muốn nói thêm một ý nữa. Những người mới chơi vì một lẽ gì đó luôn thích cản những con lớn nhất. Gà lớn con tuyệt đối không có ưu điểm gì mà rất nhiều nhược điểm. Chúng ăn nhiều, kém lanh lợi và khó nuôi cho mạnh khỏe trong môi trường nuôi nhốt, và bị xuống cấp nhanh hơn nhiều. Các cuộc đối đầu thường đá gà có trọng lượng từ 4-6 lb sàn đến 6 hay 6-4 lb trần. Ở miền bắc, nhiều cuộc đối đầu đá với 5-12 lb trọng lượng trần. Gà lớn con rất khó cáp chạng. Những con dễ cáp nhất trong tầm từ 4-12 đến 5-8 lb và những con đẹp và hay nhất thường thuộc chạng từ 4-6 đến 5-6 lb. Tôi chưa từng thấy trống giống xuất sắc nào nặng quá 5-8 lb ngoài trường đấu và một trong những trống cha xuất sắc nhất mà tôi có đá ở 4-6 lb. Hiếm khi nào có con trên 5-8 lb mà nhanh và lanh lợi bằng anh em cùng bầy nhỏ con hơn. Gà lớn con di truyền sự vụng về và thiếu tốc độ của nó. Lựa chọn của tôi về trống giống trong tầm từ 4-12 đến 5-4 lb. Trống con của nó sẽ trong tầm từ 4-8 đến 6 lb và đó là những gì mà bạn muốn.

Mục tiêu của bạn là cản ra chiến kê với trọng lượng đá trường chứ không phải là gà công nghiệp, loại chiến kê có thể cáp và đá chứ không phải là một núi thịt.

Trio gà chọi tốt nhất mà tôi từng có đến từ một sư kê thực thụ. Trống được đá ở 4-12 lb và mái có tầm trọng lượng từ 3-10 đến 3-12 lb. Tôi có bảng điểm của đám hậu duệ và chúng mang tiền về cho những người đặt cược nhiều hơn bất cứ bầy nào mà tôi biết, và tôi chưa hề cản chiến kê nào đá dưới 4-6 lb và trên 6-4 lb. Mỗi trống mà bạn bắt từ bãi chăn thả, bạn có thể tin rằng nó vừa chạng để đá đối đầu.

Dấu hiệu đầu tiên cho thấy nhà lai tạo thoát khỏi trình độ nghiệp dư là khi bạn thấy ông coi trọng và lai tạo gà với kích thước trung bình hay nhỏ.

 

Chào L, lâu quá ko gặp, khỏe ko e?

5-8 = 5 pound và 8 ounce = 5 lb + 8 oz = 5.5 lb (dạng thập phân) = 2.41 kg

Đấy là cách viết thông dụng của các sư kê Mỹ, dùng để tính chạng gà trong các giải derby hay luân lưu. Bởi 1 pound tương đương với 16 ounce nên khó viết dưới dạng thập phân.

Giả sử 5-12 = 2.61 kg (vô google có tool để đổi). Nhưng nếu tưởng lầm là 5.12 pound thì chỉ có 2.32 kg, sai bét. Vấn đề là có nhiều sư kê quen tay gõ lầm như vậy

 

Những hình thức bạn nêu đều là lai cận huyết (inbreeding). Hình thức cận huyết sâu nhất là lai giữa anh chị em cùng một bầy (một số người thích dùng từ "trùng huyết", có lẽ ám chỉ trường hợp này). Có người không muốn cận huyết quá sâu nên lai giữa anh chị em cùng mẹ khác cha.

Gà cận huyết thấy máu bỏ chạy có thể rất đúng, nó là con gà rót. Việc lai cận huyết khuếch đại cả những tính trạng tốt lẫn xấu, ví dụ như rót. Kenny Troiano nói ông thà thấy nó thể hiện hết ra ngoài để mà loại bỏ còn hơn ẩn khuất đâu đó trong dòng gà rồi lâu lâu té ra. Đây là quan điểm lai tạo mà thôi. Trong các bầy cận huyết chưa thuần thì lỗi tật xuất hiện rất nhiều, không phải cận huyết gây ra lỗi tật mà lỗi tật vốn đã có sẵn, lai cận huyết chỉ khiến chúng lộ diện mà thôi.

Sau cùng chúng ta nên xem lai tạo như là một hệ thống bao gồm: phương pháp + tuyển chọn + thanh lọc. Có hàng tá bài viết khác nhau đề cập đến những vấn đề như thế này mà các bạn có thể đọc để tự rút ra kết luận và cách làm của riêng mình.