Tạo Dựng Betta Đỏ Vang

Tạo Dựng Betta Đỏ Vang
Dr. Leo Buss – FAMA 3/2008

Một trong những hồi tưởng trìu mến nhất của tôi về thú chơi là chuyến viếng thăm nhà của Rajiv Massilomoni nhiều năm trước đây. Massilomoni là nhà lai tạo betta Thụy Sĩ mà tầm vóc của ông trong thú chơi cá cảnh là huyền thoại. Massilomoni là một trong số những nhà lai tạo chủ chốt góp phần vào sự phát triển ban đầu của halfmoon betta – dạng vốn hình thành nên tiêu chuẩn mà theo đó cá betta cảnh (show bettas) hiện được đánh giá.

Hơn nữa, ông còn là tác giả của hai quyển sách betta nổi bật ở châu Âu, với nội dung được phân biệt bằng hình ảnh tuyệt vời, và việc lưu ý đến các đặc điểm làm nên một con cá cảnh thành công. Massilomoni cũng là nhà ủng hộ lâu-dài cho sự phát triển của thú chơi ở châu Âu, có lúc ông là trọng tài duy nhất có bằng của International Betta Society (IBS) ở lục địa già.

Trên thực tế, chính hoàn cảnh sau này dẫn tới chuyến viếng thăm của tôi với ông. Tôi đang tham dự một hội thảo khoa học ở Đức và kéo dài chuyến đi của mình để viếng thăm Massilomoni. Rồi cả hai chúng tôi đều đến Pháp để chấm điểm cho một triển lãm ở phía nam Paris. Trước khi đến triển lãm, Massilomoni đề nghị tôi viếng thăm một nhà lai tạo Thụy Sĩ khác, Jean-Michel Jeannerat. Jeannerat chỉ nói được tiếng Pháp trong khi tôi chỉ nói được tiếng Anh. May thay, Massilomoni nói được tiếng Pháp, tiếng Đức, tiếng Anh và tiếng Sinhala [người Nam Ấn, chủ yếu là Sri Lanka], vì vậy việc trao đổi vẫn ổn.

Một Phát Hiện Độc Đáo
Cá của Jeannerat khác biệt ở nhiều khía cạnh, nhưng chỉ một loại liên quan đến bài viết này. Tôi ấn tượng với một số cá đỏ và đỏ black-lace bướm của ông. Điều mà tôi thấy đáng chú ý đó là màu đỏ của những cá này không phải là màu đỏ ước lệ (conventional) mà chúng ta thấy ở cá từ Mỹ hay Thái Lan; thay vào đó, chúng có màu đỏ thắm của rượu vang (deep wine), màu đỏ vang (burgundy).

Với một nhà phiên dịch đáng tin cậy bên mình, tôi hỏi Jeannerat xem làm thế nào mà anh tạo ra cá với màu đó. Một trong những điều mà tôi muốn biết đó là phải chăng anh đã xoay sở để tạo ra cá màu đó từ vài kết hợp gien đã biết, hay anh đã phát hiện ra thứ gì đó mới mẻ.

Rõ ràng là Jeannerat đã không áp dụng thông tin di truyền vào việc lai tạo của mình. Anh hài lòng rằng việc pha này nọ đem lại các kết quả trong dự đoán, nhưng anh không nhắm tới việc áp dụng những kiến thức trường lớp (formal) để thu được một kết quả đặc biệt nào. Thay vào đó, anh được dẫn dắt bởi tiêu chí thẩm mỹ và tạo ra những sinh vật tuyệt vời chỉ bằng việc áp dụng khuôn khổ (discipline) đó. Người ta có thể tạo ra những sinh vật xuất sắc bằng cảm nhận thẩm mỹ tốt mà không cần nguyên nhân về khoa học, nhưng điều ngược lại là chắc chắn không đúng.

Danh Sách Thành Phần
Jeannerat không thể giải thích tại sao anh tạo ra cá betta đỏ vang – đơn giản là anh có nó. Sau chuyến đi đó, tôi thấy mình nghĩ mãi về cá đỏ vang của Jeannerat. Hồi tưởng lại, tôi nhận ra một điều rõ ràng. Cá đỏ vang của Jeannerat là một kết hợp đơn giản của vài biến dị (variations) di truyền đã biết.

Betta đỏ vang của Jeannerat là loại cá black-lace, không-ánh kim, đỏ lan (extended red), nền sẫm, đuôi dài. Mỗi cụm từ ở câu trước đều chỉ đến một kiểu gien (một kết hợp di truyền) tại một gien đơn lẻ, và sự kết hợp của năm kiểu gien liên quan trong cùng một con cá tạo ra cá betta đỏ vang.

Sự tự tin của tôi trong tuyên bố này đến từ việc tạo ra một con cá như vậy. Nên nhớ rằng chúng ta có hai bản sao của mỗi gien – một từ mẹ và một từ cha, và những bản sao riêng được gọi là alen. Trước hết, chúng ta bắt đầu với một con cá vốn có nền sẫm (dark body). Nền sẫm được tạo ra nhờ sở hữu một hay hai alen hoang dã tại một gien được gọi là Cambodia. Cá với hai bản sao alen Cambodia có nền nhạt (white body). Những con có một hay không có alen nào là nền sẫm.

Thấy Đỏ Ngay Từ Đầu
Một con cá toàn đỏ sẽ là điểm xuất phát tuyệt vời. Một cá đỏ vốn nền sẫm – lớp đỏ phủ lên lớp đen – là tuyệt vời. Việc cá đỏ vốn nền sẫm là cần thiết, nhưng tôi chọn cá đỏ làm điểm xuất phát bởi vì cá đỏ có hai tính trạng khác, mà chúng không kém cần thiết. Cá betta hoang dã có màu đỏ trên vây của nó nhưng không ở trên thân.

Một đột biến, gọi là đỏ lan (extended red), khiến màu đỏ lan đều toàn bộ cá, cả thân lẫn vây. Hiệu ứng đỏ lan là lặn (recessive), điều có nghĩa rằng cá chỉ thể hiện màu đỏ trên thân nếu nó có hai bản sao alen đỏ lan. Vì vậy, việc xuất phát với một cá đỏ có nghĩa chúng ta không chỉ xuất phát với một cá nền-sẫm, mà còn với cá đồng hợp (homozygous) cho alen đột biến tại gien đỏ lan.

Những thuận lợi của việc xuất phát bằng cá đỏ không dừng lại ở đó. Cá đỏ được cản để có lượng màu ánh kim tối thiểu. Phân bố của màu ánh kim trên một con cá cũng dưới sự điều khiển di truyền. Một đột biến gọi là ánh kim lan (spread iridescent) có hiệu ứng gia tăng số lượng tế bào ánh kim, trên toàn thân cá. Loại cá hoang dã thể hiện một phân bố ánh kim hạn chế (limited) hơn và loại đột biến, một phân bố rộng hơn. Vì vậy, các dạng xanh dương, xanh lục tươi tắn hay metallic đều là những con cá với hai bản sao của alen đột biến. Những con (như cá đỏ) vốn có hai alen hoang dã thể hiện ánh kim hạn chế.


Nếu bạn muốn lai tạo betta đỏ vang, hãy xuất phát bằng cá đỏ [hình trên]. Đấy là cách dễ nhất để kết hợp những tính trạng di truyền cần thiết vào cá thuần (true-breeding).

Bổ Sung Vào Đỏ
Vì vậy, khi xuất phát bằng cá đỏ, chúng ta đã có sẵn ba kiểu hình và trạng thái di truyền kèm theo mà chúng ta mong muốn củng cố; đó là nền sẫm (gien Cambodia), không-ánh kim (ánh kim lan) và đỏ (gien đỏ lan). Điều còn lại là bổ sung hiệu ứng của đột biến black-lace vào cá đỏ.

Black-lace là đột biến được điều khiển bởi một gien đơn lẻ mà nó có hiệu ứng gia tăng phân bố và mật độ của tế bào hắc tố – những tế bào vốn tạo ra hắc tố melanin – trên thân và vây cá. Không nên nhầm cá black-lace với cá melano. Melano mang một đột biến khác vốn cũng ảnh hưởng đến phân bố và số lượng của tế bào hắc tố.

Melano tạo ra cá đen hơn black-lace. Khác với black-lace, melano dường như tác động đến biểu hiện của sắc tố đỏ. Đột biến black-lace khiến thân và vây cá sẫm màu. Gien là trội (dominant), có nghĩa một bản sao của alen đột biến black-lace cũng đủ để tạo ra hiệu ứng sẫm màu.

Kiến Tạo Betta
Để tạo ra betta đỏ vang, bạn chỉ đơn giản pha một cá đỏ với black-lace. Ở thế hệ đầu tiên, bạn không thu được con đỏ vang nào, thay vào đó 100% cá nhị sắc vây-đỏ, thân-đen. Màu đỏ sẽ không phải là đỏ đào (cherry red) tươi tắn, mà đỏ thắm, đậm gần như màu rượu vang (burgundy). Đây là những con cá khác biệt theo cách riêng của chúng và dường như đặc biệt thông thái (smart-looking) ở dạng thân plakat.

Bây giờ hãy kiểm tra thành phần di truyền của các hậu duệ từ bầy pha (cross) này. Hai bên cha mẹ đều thiếu màu ánh kim, vì vậy toàn bộ bầy con sẽ là đồng hợp cho alen hoang dã tại gien ánh kim lan. Không con nào thể hiện nhiều ánh kim.

Tương tự, cả hai con đều là nền-sẫm, vì vậy không hậu duệ nào thể hiện nền-nhạt. Toàn bộ bầy con đều có một bản sao của alen đột biến tại gien black-lace và một bản sao của loại hoang dã. Bởi vì gien này là trội, chúng ta mong đợi cả thân và vây đều sẫm màu.

Sau cùng, tất cả đều có một bản sao của dạng đột biến của gien đỏ lan. Bởi vì gien này là lặn – nó chỉ thể hiện nếu bạn có hai bản sao của alen đột biến – cá không có màu đỏ trên thân của chúng. Màu đỏ bị giới hạn ở vây. Bởi vì màu đỏ này phủ bên trên vây đen và bởi vì hiệu ứng black-lace, màu đỏ là đỏ vang đậm đà. Bầy con có thân-đen với vây đỏ thắm (deep).

Cản Chúng Thuần
Bây giờ, để hoàn tất quá trình này và tạo ra một dòng betta đỏ vang thuần (true-breeding), bạn chỉ cần cản hai trong số hậu duệ của bầy đỏ và black-lace gốc. Cả hai cha mẹ này đều là dị hợp (heterozygous) cho gien black-lace và gien đỏ toàn thân. Một phần tư bầy con sẽ là đồng hợp cho gien đỏ lan và thể hiện màu đỏ ở thân và vây.

Trong số cá đỏ này, một phần tư sẽ trông giống như cá đỏ ước lệ bởi vì những cá này tái lập tình trạng đồng hợp của cá đỏ ông bà bằng việc có hai bản sao của gien hoang dã tại black-lace locus. Ba phần tư số cá đỏ còn lại sẽ có tối thiểu một bản sao của alen đột biến black-lace và sẽ có màu đỏ vang dễ thấy khi so sánh với cá đỏ. Trong số cá này, một phần ba hay một phần mười-sáu của toàn bộ bầy cá sẽ là màu đỏ vang đậm đà. Chúng là những con vốn là đồng hợp cho cả hai alen đột biến black-lace và alen đỏ lan. Đây là những con betta đỏ vang (burgundy betta). Sự kết hợp của các tính trạng này cản thuần (breed true).

Source: FAMA Magazine
March 2008

Column Article
BETTAS...AND MORE
By Leo Buss, Ph.D.

 

Phải chi các màu đơn sắc khác mỗi màu đều có bài viết cụ thể như vậy thì quá tốt. Đại cố gắng lùng sục sưu tầm thử xem.

Thanks Đại về bài này nhiều.

 

Ông Leo Bus này hình như nói nhầm ở chỗ gene Extended Red phải là gene trội thay vì là lặng như nói ở trên .

 

@dthong: Victoria nói gen ER là gen non-Mendelian, theo chỗ mình biết tỷ lệ còn thấp hơn gen lặn thông thường.
@doubletail: black-lace là cá cẩm thạch nền đen.

 

Ý Victoria nói non-Mendelian đó là độ dầy của màu đỏ . ER là gene trội khi cross 1 con ER thuần với 1 con cá thường sẽ cho ra 100% có màu đỏ lan khắp thân nhưng cường độ đỏ sẽ yếu hơn các con chuẩn . Muốn màu đỏ đậm lên thì phải lai chọn lọc các con có màu đỏ đậm nhất . Dthong đã thử dùng 1 con ER đỏ tươi mua ở petshop lai với cá Xiêm ra 100% cá đỏ toàn thân nhưng màu đỏ nâu do cá Xiêm có nền nâu (trội) . Tương tự màu ánh kim cổ điển Spread Irridocyte cũng là gene trội Mendelian nhưng cường độ phủ ánh kim là non-Mendelian có con xanh toàn thân có con thiếu xanh ở gần vây hậu môn.

 

Phải chăng đây là con Black-lace HM

 

Nó đó anh, đâu đó chắc có người nuôi mà mình chưa biết

 

hà hà, mấy con cá PK đỏ của Thái là dạng màu đỏ bình thường tức red (í em nói super red là sao?). Anh thấy đúng như Victoria nói, loại cá này xỉn màu, ngả tông nâu.

Cá mà tiến sĩ Leo Buss mô tả có màu đỏ thắm!

 

Ý DT nói là màu steelblue? Màu đó xuất hiện nhiều trong các bầy cha mẹ royal blue mà ?

 

Những màu truyền thống như royal blue/steel thuần (non-metallic, non-mask) hầu như không thấy xuất hiện ngoài thị trường (nếu có thì đều bị nhiễm đỏ hay non-red)... Mới đây mình thấy cá màu thuần duy nhất là green!

 

@vnreddevil: mấy con cá Indo ép với cá royal blue của cedric có ra con nào có màu khá khá không ?
@doubletail: Nếu vậy ép ngược con opaque với 1 con blue hay steel blue xem sao .

 

Anh Minh đã duy trì được dòng HMPK full mask (royal blue/green) từ cặp cá Thái Lan với đuôi/màu đạt chuẩn hơn so với cá Indo nên cũng không lấy mấy con cá trống Indo để lai nữa, chỉ trưng chơi cho vui thôi.

Anh Minh chỉ đem con cá mái Indo lai với con cá trống Thái Lan ra toàn màu marble, nhưng tệ hơn, toàn bộ cá con bị dị tật (mất vây lưng, vây lưng teo) nên bỏ đi rùi. Bởi vì con cá trống Thái cho ra một bầy con cực chuẩn nên kết luận con cá mái Indo không phải cá "thuần"!

Cá steel và royal blue ở Việt Nam không thuần (nhiễm đỏ và non-red) nên nếu lai với opaque sẽ cho ra bầy cá con bị lem đỏ!

 

Trời vậy là cái thằng Indo nó thuốc em rồi . Nó là thằng chủ con cá betta of the month trong 2007 . Thấy cá nó đẹp vậy ai dè ....