Phải Chăng Tính Hiếu Chiến Đang Bị Cản Ra Khỏi Cá Chọi?

Phải Chăng Tính Hiếu Chiến Đang Bị Cản Ra Khỏi Cá Chọi?
Dr. Gene A. Lucas - http://www.bettas4all.nl/viewtopic.php?f=7&t=7707#.Wbcy94SGPZ4

Làm Sao Chúng Ta Biết Và Nếu Vậy Nó Có Vấn Đề Gì?

Có điều gì khác biệt về Cá Chọi Xiêm ngày nay? Phải chăng tính hiếu chiến (fight) đang rời bỏ chúng? Sau này tôi đang gặp rắc rối và theo những gì mà tôi được nghe tôi không phải là người duy nhất. Tôi đặc biệt chỉ đến việc cho bất kỳ con nào trong số chúng sinh sản và tôi đang đang tìm hiểu vấn đề và những gì có thể làm. Thảo luận này sẽ đề cập đến những gì mà tôi tin là một số câu trả lời.

Trong một bài viết gần đây tôi đã thảo luận về những điều mà tôi gọi là bất thường (abnormalities) ở hành vi của Betta thuần dưỡng, hầu hết chúng đều liên quan đến sinh sản. Vào lúc đó, tôi đã xem xét mọi thứ khác biệt mà chúng không làm đúng nhưng không đi sâu vào chi tiết nói riêng. Quyết định của tôi là tập trung vào sự cố hiện tại dựa trên vấn đề của chính mình và sự gia tăng rõ rệt về sự cố đó ở những nhà lai tạo khác … nếu thư từ và email của tôi có chút ý nghĩa nào.

Vấn đề đó là tôi đang gặp rắc rối trong việc cho Betta đực của mình sinh sản. Không chỉ một hay hai con mà hầu hết chúng? Đây là tôi, người với kinh nghiệm nhiều năm và nhiều bầy và người vẫn cho lời khuyên về vấn đề này chừng nào mà tôi còn nhớ, đối mặt với vấn đề mà tôi nghĩ mình kiểm soát được. Đặc biệt thất vọng bởi vì tôi đang làm việc trên một loạt bầy để cố xác định thông tin di truyền về đặc điểm thú vị gọi là “Crowntail”. Như thường lệ, tôi cần các bầy từ những loại di truyền nhất định. Chứ không chỉ là tôi muốn ép vài bầy.

Sau khi cố thử mọi mánh lới bình thường để vượt qua trở ngại lai tạo này, tôi phải đối mặt với thất bại không lời giải thích hoặc thất bại với một số giải thích khả dĩ. Cái sau ít ra cho tôi một số manh mối về những gì có thể xảy ra kế tiếp, mà nó đến lượt mình cho phép tôi nghĩ về hướng tiếp cận khác, hoặc lái tôi sang việc nuôi thỏ hay thứ gì khác, hay có lẽ chỉ từ bỏ tất cả và đi câu cá. Có những lần khi việc đi câu dường như hấp dẫn nhất.

Một Giả Thuyết Khả Thi

Hướng tiếp cận khoa học để xử lý một vấn đề chưa biết là cố đi đến một lời giải thích khả dĩ, rồi nỗ lực tìm cách để chứng minh hay phủ nhận nó. Phần nào của một định nghĩa giả thuyết (hypothesis) mở rộng trong từ điển của tôi nói “Một giả thuyết có thể được gọi là một dự đoán thông minh”. (Phần khác chỉ đến nó như một “lý thuyết không được hỗ trợ hay hỗ trợ kém” vốn dễ hiểu hơn với một số độc giả!). Nó phục vụ như một tiêu điểm (focus) cho nghiên cứu vốn là trọng tâm.

Tôi bắt đầu bằng việc giả sử rằng những gì đang xảy ra là sự tuyển chọn vô tình và không cố ý, bởi nhà lai tạo Betta, ra khỏi sự hung dữ truyền thuyết của chúng. Tôi đặc biệt tránh đề cập đến nó như là sự hung dữ tự nhiên của chúng bởi vì tôi tin rằng tính trạng này chỉ tự nhiên một cách giới hạn nhưng là truyền thuyết hiển nhiên. Thảo luận sau đây sẽ hỗ trợ cho nhận định này và nỗ lực xây dựng một trường hợp nổi bật về việc cản sự hung dữ vào và ra khỏi một loài trong môi trường thuần dưỡng (domestication) và tôi phải nhấn mạnh rằng tôi chỉ đang đề cập đến một loài cá chọi, Betta splendens.

Lược Sử Tự Nhiên

Về nền tảng, chúng ta có một thế kỷ rưỡi tri thức về cá cảnh vốn được ghi nhận kỹ càng (well documented) và từ đó chúng ta có thể suy ra thậm chí xa hơn về sau và đưa ra một số kết luận hợp lý. Chẳng hạn, các mô tả được đăng tải về chọi cá bởi người du lịch vào giữa thế kỷ thứ mười tám là một sự kiện văn hóa đặc biệt. Việc trình làng đủ loại chọi thú (animail fights) là trò tiêu khiển có tuổi đời-hàng thế kỷ nên không thể biết chúng bắt đầu khi nào. Việc thực hành lai tạo cá trong môi trường nuôi nhốt (captivity) và định hướng chúng một cách chọn lọc để trở nên tốt hơn trong chiến đấu cũng có một quá khứ lâu đời. Dĩ nhiên, có thể có một lịch sử truyền khẩu nhưng chẳng may, tôi không biết làm thế nào mà chúng ta có thể truy cập được nó.

Tôi có một số bài viết liên quan đến cá chọi trong hồ sơ của mình và tôi nghĩ nó thể giúp cung cấp một số trích đoạn vốn có thể soi rọi ánh sáng lên cả hai bản chất của cá chọi lẫn lai tạo, di truyền và việc huấn luyện dòng cá. Bài viết mà tôi đang sử dụng là từ phiên bản tiếng Anh một đoạn tạp chí Chủ Nhật của tờ Bangkok Post vào ngày 10 tháng Mười Một, 1974. Nó được viết bởi Thamrong Trisawasdi và có tựa đề “Fighting Fish” [Cá Chọi] với phụ đề “nghệ thuật huấn luyện cá ‘nòi’ (pedigree)”. Tôi sẽ cung cấp một loạt trích đoạn, rồi bình luận về chúng bởi chúng liên quan đến vấn đề của tôi:

“Cá chọi Xiêm được bán ở các quầy cá bên đường trong thành phố là loại không được xếp hạng. Chúng sẽ đá nếu được thả chung lọ nhưng không thể bằng những con được huấn luyện để đá độ”.

“Những dòng cá gốc là ‘Luk Thung’ và ‘Luk Pah’. Luk Thung được gọi như vậy bởi vì chúng được phát hiện trong các vũng nước ngoài đồng lúa. Từ tiếng Thái cho đồng lúa là ‘Thung’ và ‘Luk’ có nghĩa là con. Luk Pah, như tên gọi, được phát hiện trong các vũng nước ngoài rừng hay những ao tù, ở xa. Luk Pah nghĩa là con của rừng”.

“Những cá này ở trạng thái hoang dã của mình không có nhiều độ bền (stamina) và trận đấu của chúng không kéo dài. Trước khi các tay cờ bạc có thể lao mình vào cơn cuồng cá độ, một con đã có thể bỏ chạy. Do đó các tay chơi phải cản những dòng mới, tập trung vào năng lực chiến đấu. Luk Thung và Luk Pah, với phẩm chất chiến đấu vượt trội, được pha và tái-pha cho đến khi hàng chiến (fighting stock) chất lượng ra đời”.

“Cá được sinh ra trong chậu đất này cho đến khi trưởng thành. Bởi vì chúng được nuôi trong chậu đất cho đến lúc phát triển hoàn toàn, chúng nhận được cái tên ‘Luk Mor’ nghĩa là con của chậu đất”.

“Chỉ cản một lần sẽ không tạo ra chiến binh chất lượng. Việc cản phải được lặp lại trong nhiều thế hệ. Mỗi lần những con tốt nhất bầy được chọn để cản xa hơn cho đến khi thu được dòng Luk Mor thực sự, không còn đặc điểm nào của Luk Pah. Một con Luk Mor lớn tối đa sẽ đạt chiều dài khoảng 6 cm. Loại này dài hơn 1 cm so với bất kỳ con Luk Thung hay Luk Pah lớn nào từ nơi mà chúng bắt nguồn”.

“Bởi vì thời gian bỏ ra quá dài (do vậy) để Luk Mor đá đến kết cục, một số tay chơi pha một trống Luk Mor với một mái Luk Thung. Sản phẩm pha trộn này được gọi là ‘Sangasi’ hay ‘bản thiếc’ (tinplate). Những con này có răng rất sắc và đá lâu hơn Luk Thung nhưng ngắn hơn Luk Mor. Một số sẽ cản một trống Sangasi với mái Luk Thung. Bầy con sẽ trông giống với Luk Thung tự nhiên, và chúng sẽ đi vòng quanh thách đấu với Luk Thung. Một chủ nhân Luk Thung miễn cưỡng chấp nhận thách đấu có thể hối tiếc cả ngày, vì anh sẽ mất toàn bộ tiền cược của mình. Chỉ các ngư thủ (fish fighter) chuyên nghiệp biết cách phân biệt giữa hai loại”.

Bài viết khá dài này cũng kể làm thế nào mà cá được nuôi nhốt, cho ăn và cản và mô tả một số chi tiết về việc huấn luyện chiến binh. Việc huấn luyện bao gồm cho phép cá nhìn thấy nhau qua kiếng, để chúng thực hành bằng việc thả chúng vào và tương tác với Betta và loài cá khác với kích thước tương tự và bồi đắp độ bền của chúng bằng việc hàng ngày thả chúng vào chậu lớn mà trong đó nước được khuấy mạnh khiến chúng phải bơi ngược dòng. Một khía cạnh khác của việc huấn luyện bao gồm việc xử lý đại trà theo hình thức thả chúng vào nhiều lọ và vận chuyển chúng đi.

Quan sát

Những trích đoạn này bắt nguồn từ một bài viết đơn lẻ nhưng tôi có những bài khác vốn cung cấp thông tin tương tự về cơ bản. Tôi nghĩ chúng có thể hỗ trợ đầy đủ cho diễn giải của tôi nhưng tôi cầu xin những độc giả quan tâm thực hiện một số nghiên cứu xa hơn nếu điều này dường như không thỏa mãn. Có sẵn nhiều bài viết trong văn bản xưa hơn.

Dường như rõ ràng có khác biệt gia tăng về cường độ hung dữ giữa những dòng cá chọi khác nhau. Loại hoang dã đích thực hoàn toàn ít hung dữ và các chiến binh được nuôi dưỡng để hung dữ tối đa. Các nhà lai tạo Thái vốn chắc chắn không phải là những nhà sinh học hay di truyền về hành vi có đào tạo vẫn nhận ra hàng tiềm năng (resources stocks) mà từ đó các chiến binh được chắt lọc và cần nhiều thế hệ và sự tuyển chọn để phát triển và duy trì chúng. Họ cũng lưu ý đến sự khác biệt về tính trạng chiến đấu của nhiều bầy lai (hybrids) giữa các chiến binh thuần dưỡng với hàng hoang dã.

Tôi thử lai tạp những loại thuần dưỡng khác nhau với loại hoang dã bất cứ khi nào tôi có thể kiếm được chúng bởi vì đó là một trong những cách tốt nhất để nghiên cứu về di truyền của các yếu tố gien thuần dưỡng. Tôi thu được một số bầy lai từ số hàng được cung cấp từ nhiều nguồn và được xác định, chắc chắn hay không, như là Betta splendens, Betta smaragdina, hay Betta imbellis. Trong mọi trường hợp, cá lai bớt hung dữ hơn hàng thuần dưỡng. Một số bị sút giảm quái lạ. Những kết quả này củng cố cho niềm tin của tôi rằng loại cá cảnh thuần dưỡng bắt nguồn từ hàng chiến ở đâu đó về sau.

Tôi thường chỉ ra rằng có ba loại Betta splendens, loại hoang dã đích thực, hàng chiến được chắt lọc qua thuần dưỡng, và Betta cảnh thuần dưỡng (fancy Betta) với nhiều màu sắc và biến dị vây mà chúng ta thấy ở các dòng cá cảnh (show strains). Tôi thỏa mãn rằng mô tả ở trên về cách thức mà hàng chiến xuất hiện nhất định chính xác. Tôi cũng tin tưởng rằng nhiều loại Betta cảnh nhất định bắt nguồn từ hàng chiến bởi chúng phải té ra ở các bầy vốn được cản đâu đó mà có người sẽ thấy có điều khác biệt xuất hiện. Chẳng có lý do gì để giả thiết các đột biến không thể xuất hiện ngoài tự nhiên như là hàng thuần dưỡng, nhưng khi chúng làm vậy, chúng chịu rủi ro gấp đôi của việc kém thích nghi để sống sót và không có bất kỳ ai bên cạnh nhìn thấy và để bảo tồn và lai tạo chúng. Từ đó, nguồn logic duy nhất phải là các chiến binh thuần dưỡng.

Sự ghi nhận được thực hiện bởi “nhiều thế hệ” trước đó trong bối cảnh sự phát triển của các chiến binh chất lượng. Hãy xem xét điều đó nghĩa là gì bởi tôi nghĩ nó liên quan đến thảo luận. Chúng ta biết rằng chọi cá Betta là một thực hành đã có sẵn từ 150 năm trước và chúng ta biết rằng Betta vây-dài với đủ loại màu sắc được giới thiệu vào thế giới phương tây vào 1927 … 75 năm trước. Chúng ta biết cá Betta có vòng đời ngắn và có thể dễ dàng tạo ra ba thế hệ một năm, nhưng nếu, cho mục đích của tranh luận này, chúng ta giả sử chỉ hai, điều đó nghĩa là có ít nhất 300 thế hệ các dòng cá chọi và 150 thế hệ cá cảnh. Hiển nhiên, bởi vì cả hai loại đều đã được chắt lọc ngon lành vào thời kỳ đã nói, cả hai phải trải qua sự phát triển trong một thời gian trước đó nữa. Tôi chắc nó cho phép cộng thêm hai mươi phần trăm vào mỗi loại và điều đó có lẽ là rất thận trọng.

Lai tạo Betta nhất định là một khía cạnh độc đáo và phát triển cao của thú chơi cá. Có hai ngành “công nghiệp” chính liên quan đến chúng, thi đấu và trưng bày. Cả hai đều bao gồm việc lai tuyển chọn theo những tập hợp tính trạng khác biệt dần không chỉ với loại hoang dã mà còn với nhau. Kỳ lạ thay, chúng đòi hỏi ít nhiều cùng kỹ thuật “chăm sóc” (husbandry) nhưng sản phẩm đầu cuối quá khác biệt đến nỗi khi những con Betta cảnh đầu tiên xuất hiện ở xứ này chúng được cho là một loài mới. Tôi nghĩ có lẽ ba dòng, hoang dã, chọi và cảnh có thể được xem như là các loại riêng biệt và ít nhiều là các thực thể cản thuần (true breeding).

Một đột biến ý nghĩa có thể giới thiệu một tính trạng vốn có thể được tích hợp ngay vào một dòng nhưng những con vốn được nuôi dưỡng qua sự tuyển chọn có thể mất nhiều thế hệ để thiết lập. Bao nhiêu [thế hệ] là “nhiều”? Không ai thực sự biết nhưng tôi nghĩ hai mươi hay ba mươi có lẽ đủ để phát triển một chiến binh vốn siêu việt hơn hẳn loại hoang dã và những đột biến gien đơn lẻ như cambodia và doubletail có thể xảy ra vào bất cứ lúc nào và được giới thiệu vào bầy ngay lập tức.

Việc tuyển chọn theo tính trạng vốn làm nên một chiến binh chất lượng bao gồm sự quan tâm đến những thứ như kích cỡ tổng thể, kích cỡ đầu và miệng, kích cỡ răng và độ sắc, vảy dày hơn, tốc độ, sức chịu đựng (endurance) và điệu bộ (attitude). Những thứ này đều được tuyển chọn đồng thời nên không phải là trường hợp cố giới thiệu riêng rẽ từng cái vào bầy. Các kỹ thuật biệt dưỡng (conditioning), huấn luyện và đá trường (gamesmanship) có lẽ được phát triển vào cùng thời điểm. Dự đoán của tôi đó là sự phát triển các biến dị màu sắc và hình dạng được thực hiện mà không quan tâm lắm đến năng lực chiến đấu bởi vậy những loại này có thể hoặc không duy trì được sự hung dữ của mình.

Năng lực chiến đấu chưa bao giờ là một phần của văn hóa nuôi Betta chủ đạo ở đất nước này. Trên thực tế, lối thực hành là đối lập một cách kiên định bởi hầu hết mọi người. Tôi phải công nhận rằng dòng chảy dân cư từ khu vực Betta của thế giới, đặc biệt sau Chiến Tranh Việt Nam, mang lại sự đột biến về yêu thích nhưng nó hầu như bí mật và vẫn bất đồng với những gì mà các nhà lai tạo Betta thuần dưỡng quan tâm. Trong khi có sự phát triển một phân khúc thị trường về cá chọi, hầu hết những ai thích cá chọi đều chẳng mấy quan tâm đến Betta cảnh bởi chúng nói chung đều bị coi là những chiến binh kém cỏi.

Những người vốn nghiên cứu hành vi Betta đã mô tả thật chi tiết về hoạt động nghi thức đi kèm với “Phô Bày” khi hai con có khả năng đối mặt nhau. Nó bao gồm việc nhắm vào nhau, lên màu (khi mà – một số loại màu như cambodian và vàng không thể thay đổi màu sắc một cách đáng kể), giương vây, phùng nắp và màng mang, bơi lượn và đại loại. Cần lưu ý rằng hành vi giữa các cá đực chuẩn bị đá và giữa hai giới chuẩn bị sinh sản dường như giống nhau với người quan sát. Ngược lại, dường như khi việc phô bày không xảy ra, cuộc đấu hay ép sau đó cũng thất bại.

Tôi nhớ việc đọc về các nỗ lực ép những dòng bớt hung dữ hơn với hy vọng rằng chúng có thể đủ hiền lành để mà chúng có thể được nuôi chung trong hồ thay vì trong từng lọ riêng lẻ. Việc đó hiển nhiên có những lợi ích thực tế cho cả người chơi lẫn nhà cung cấp. Tôi cũng nhớ lại việc đọc một báo cáo (tôi không nghĩ đó là một nghiên cứu khoa học) mà các dòng bớt hung dữ hơn là khó ép hơn và ít nhất một người đã gợi ý rằng việc thiếu hung dữ có thể liên quan đến mức độ quan tâm thấp về sinh sản. Những nhà lai tạo đó có thể đã thấy điều vốn hoàn toàn bị bỏ qua trong nhiều năm trời nhưng có lẽ chúng ta cần nhìn vào nó một cách nghiêm túc hơn.

Có Phải Betta Cảnh Hiện Đại Là “Bông Hoa Nhà Kính”?

Vậy đâu là ưu tiên của các nhà lai tạo Betta cảnh? Cá Betta ngày nay được phát triển theo một kiểu thiết kế được định hướng. Đây là chỉ định lớp hình dạng và màu sắc từ các tiêu chuẩn triển lãm của International Betta Congress. Người lai tạo Betta vốn gần nhất với ý tưởng được cung cấp bởi tiêu chuẩn đánh giá sẽ đoạt giải thưởng, sự công nhận và cơ hội để bán cá của mình với giá tốt. Thật đơn giản.

Betta cảnh xinh đẹp sẽ có màu sắc chất lượng cao và phải trình diễn tốt trong khi triển lãm nhưng đặc điểm chủ yếu của chúng là bộ vây của mình. Con đẹp nhất có bộ vây phát triển cao độ, đầy đặn vốn mang theo niềm kiêu hãnh lộ liễu và phô bày với hàng xóm của mình và bất cứ ai quan tâm ngắm nhìn. Nhà lai tạo xem xét bộ vây một cách kỹ lưỡng, tìm kiếm phân nhánh ba hay thậm chí bốn của các tia hỗ trợ (được coi là đặc điểm tốt nhất) và tránh những vây vốn hẹp, bất đối xứng, yếu và hư hại. Việc săn lùng luôn cho con tốt nhất cản với con tốt nhất theo hình ảnh tưởng tượng về hình dạng thay vì hành vi.

Chẳng may, hình ảnh chung trong phòng cá và tại các triển lãm là một đống những con Betta vây lớn, nặng nề nằm bất động ở đáy của lọ hay hồ. Chúng thỉnh thoảng ngoi lên mặt nước để đớp không khí mặc dù đôi khi chúng trông như thể cần phải cố gắng lắm mới làm được như vậy. Chúng ăn uể oải và bỏ hầu hết thời gian tảng lờ hàng xóm của mình. Những bông phong lan của thế giới cá này đôi khi trông giống như hoa cài áo (corsages) vào sáng-hôm sau hơn là đóa hoa mãnh liệt!

Trong khi việc mang vác bộ vây chủ động và trình diễn là quan trọng, việc cản theo sự hung dữ cao độ chưa từng là ưu tiên hàng đầu như với các nhà lai tạo cá chọi. Có bằng chứng về sự quan tâm đến việc kém hung dữ này và một số người từng thử pha với các chiến binh “đuôi tròn” hay đuôi ngắn để thử tăng nó lại, nhưng việc pha vốn gia tăng xu hướng hung dữ cũng gây ra sự mất mát về chất lượng triển lãm, ít nhất trong ngắn hạn. Việc này vẫn chưa trở thành lối thực hành phổ biến và tôi không chắc là nó đã từng. Đến nay, tôi chưa từng nghe thấy bất kỳ nhà lai tạo nào đặc biệt đánh giá về sự mất mát và nỗ lực gia tăng sự hung dữ trong bối cảnh hành vi sinh sản.

Bàn Thảo Và Kết Luận

Câu hỏi mà tôi nêu lên trong tiêu đề của mình có thể được trả lời ở mức độ nào đó. Có bằng chứng vững chắc cho khác biệt di truyền về sự hung dữ. Có hỗ trợ tốt về sự tương đồng giữa hành vi sinh sản và chiến đấu. Chúng ta đang có bằng chứng khách quan rằng nhiều Betta cảnh kém hoạt bát và rằng việc lai tạo, ít nhất ở một số dòng, đang trở nên khó khăn hơn. Về phần “Làm thế nào chúng ta biết?” trong câu hỏi của tôi, điều tất cả chúng ta cần làm là nhìn vào con cá và những khó khăn mà chúng ta đối mặt khi cố gắng khiến cá của mình sinh sản. Về phần “Nó có vấn đề gì?” tôi xin nói câu trả lời là hiển nhiên. Càng khó cho cá sinh sản thì chúng ta càng có nhiều nguy cơ mất loại (types) và dòng cá (strains). Nếu đó là điều mà chúng ta quan tâm đến, và tôi nghĩ nên như vậy, thì chúng ta buộc phải làm gì đó về nó. Điều này có nghĩa chúng ta có thể phải thực hiện một số bầy pha không mong đợi hay hết sức quan tâm đến việc đưa sự hung dữ vào tiêu chuẩn tuyển chọn của mình.

Giả thuyết của tôi được chứng minh hay bác bỏ? Tôi hy vọng mình đã tạo ra sự chú ý nào đó về nó nhưng tôi nghĩ nó được chứng minh. Tôi cảm nhận khá mạnh mẽ rằng vấn đề đang lớn dần và tôi nghĩ mình đang đi đúng hướng nhưng cần thêm nhiều thông tin. Chúng ta sẽ đi đâu từ đây? Tôi hy vọng những độc giả quan tâm người cũng lai tạo Betta sẽ quan sát cặn kẽ hơn và giúp cung cấp thêm nhiều dữ liệu. Sau cùng chúng ta có thể phát hiện ra điều gì đó để thỏa mãn sự tò mò của mình nhưng cũng giải cứu các dòng Betta của mình.

Source: FAMA Magazine
May 2002
Vol. 25 - No. 5 - Pg. 66

Column Article
BETTAS...AND MORE
By Gene A. Lucas, Ph.D.

E-Mail: g.a.lucas@worldnet.att.com