Nghi Tàm Forever!

Chuyến viếng thăm làng Nghi Tàm của HBC vào cuối năm 2008. Ảnh: hettien (HBC)

Nghi Tàm Forever!

Giới thiệu
Như tên gọi, đây là dòng cá chọi xuất xứ từ làng cổ Nghi Tàm ở mạn đông hồ Tây, Hà Nội. Làng nổi tiếng với nhiều di tích lịch sử và nghề trồng dâu nuôi tằm truyền thống (1). Nghi Tàm học trồng cây và nuôi cá cảnh theo làng Yên Phụ, hàng xóm ở phía Nam (2). Năm 1930, người Yên Phụ nhập cá vàng từ Hương Cảng (Hồng Kông), sau đó là những giống cá khác, trong đó có cá chọi. Vào thập niên 1940, mấy nhà ở Nghi Tàm đã biết gây một vài giống cá (3). Vài thông tin rời rạc này dẫn đến suy đoán rằng, cá chọi Nghi Tàm được người Yên Phụ nhập về qua ngả Hồng Kông. Hồng Kông thời đó có lẽ là đầu mối phân phối cá cảnh của khu vực, nếu không muốn nói là cả thế giới. Ngày nay, địa vị này đã được thay thế bởi Bangkok. Riêng về betta cảnh, người Thái cung cấp cho toàn thế giới và là nơi phát sinh ra các dòng cá mới trong vòng mười năm gần đây. Do kinh tế phát triển, làng Nghi Tàm đã bị đô thị hóa gần hết, hiện chỉ còn vài nhà nuôi cá chọi (4). Cá chọi Nghi Tàm gắn liền với ký ức tuổi thơ của nhiều người dân nơi đây. Thậm chí có vài “thanh niên” từ chối lớn, để mãi được là cậu bé của ngày xưa…

Cá chọi Nghi Tàm
Xét bề ngoài, cá chọi Nghi Tàm chẳng qua là loại betta đuôi dài (longtail) mà người ta nuôi làm cảnh ở khắp nơi. Quá trình lai tuyển chọn lâu dài hình thành nên dòng cá chọi lỳ lợm, đặc trưng của lối đá cối xoáy. Không có luật lệ cố định, tần suất cối (sóc) và xoáy tùy thuộc vào thỏa thuận giữa đôi bên nhưng điểm quan trọng là không được để dòng nước ngừng lại (5). Như vậy, hai con hầu như không thể đá nhau mà chỉ chống chọi với dòng nước và sự nhồi sóc. Con chiến thắng là con chịu đựng lâu hơn mà không bỏ cuộc.

Việc quan sát dòng cá và lối đá này có thể mang lại nhiều thông tin thú vị. Nếu hồi nhỏ bạn từng chọi cá với đám con nít trong xóm thì đôi lúc sẽ thấy những trận đấu dai dẳng như không có hồi kết. Cả hai đá cho đến khi kiệt sức, nằm bất động trên mặt nước, nhưng không bên nào bỏ chạy. Làm sao mà chuyện này có thể xảy ra? Nhiều con betta được bán làm cảnh thực ra là cá chọi chiến nhưng không đủ giỏi để đá trường nên bị các lò loại ra, hoặc trong trường hợp cá đuôi dài, được pha máu cá chọi cho thêm phần sung mãn, phùng xòe dữ dội. Trận đấu dễ đi đến chỗ dằng dai khi những con này đụng nhau, một mặt chúng không đủ hiểm hóc để nhanh chóng hạ gục đối thủ, mặt khác chúng lại quá gan lỳ so với cá cảnh bình thường. Những lúc đó thật buồn chán, bạn (mà hồi đó còn là cậu bé) đơn giản không thể chịu đựng hơn được nữa (trừ phi vận mệnh của quốc gia, dân tộc đặt hết vào trận đấu này thì may ra bạn còn do dự đôi chút), bạn muốn đẩy sức chịu đựng của chúng đến mức độ tới hạn nhằm xác định ngay con thắng cuộc. Ý tưởng sóc, xoáy đến một cách hết sức tự nhiên, rồi phát triển thành cả một lối chơi như chúng ta được thấy ngày nay.

Dưỡng và luyện cá – Clip: Viet Dung Nguyen (HBC)

Đá cối xoáy - Clip: Nguyễn Đức (HBC)

Hoàn cảnh lịch sử và xã hội tạo ra sự biệt lập nhất định cho quá trình phát triển của cá chọi Nghi Tàm trong một thời gian dài. Dòng cá được lai tuyển chọn theo lối đá cối xoáy với sự gan lỳ hết mực. Cá cũng có màu sắc đặc trưng, thân nâu đen, vây đỏ tươi với rất ít ánh kim. Có thể do hạn chế về biến thể màu ở số cá giống ban đầu, hay người ta chuộng màu đỏ hơn, hoặc cả hai. Theo bạn Viet Dung Nguyen (HBC), chọi Nghi Tàm gốc có ba loại đỏ (tương đương với ba kiểu màu ánh kim) gồm “hồng xám” (Steel, blbl), “hồng tím” (Royal Blue, Blbl) và “hồng xanh thép” (Green, BlBl). Ngoài ra còn có “hồng bạch” (Cambodian Pastel) nhưng không phổ biến bằng đỏ. Việc pha máu cá chọi Xiêm từng diễn ra vào lúc này lúc nọ nhằm cải thiện răng sắc, vảy cứng (6), nhưng theo chúng tôi, cá chọi Xiêm không hề vượt trội cá Nghi Tàm về khía cạnh cối xoáy nếu không muốn nói là kém hơn. Bởi một lẽ đơn giản, chúng không được lai tạo theo lối đá này. Điều lý giải cho hiện tượng rằng cá chọi Nghi Tàm vẫn giữ được màu sắc đặc trưng của mình. Những ảnh hưởng, nếu có, từ bên ngoài (như ánh kim) dường như đều bị đào thải theo thời gian.

Cá chọi Nghi Tàm phản ánh tính cách tôn trọng và giữ gìn truyền thống của người Hà Nội. Vào thời buổi thông tin và kinh tế phát triển, nhiều người, nhiều nơi bắt đầu chuyển sang chọi cá Xiêm. Nhưng cá Nghi Tàm vẫn là một dòng chảy xuyên suốt, không hề đứt đoạn trong thú chơi ở cộng đồng địa phương. Hoạt động chọi cá giúp duy trì làng nghề và dòng cá. Vâng, theo quan sát của chúng tôi, tính trạng đuôi dài (longtail) vẫn được gìn giữ nơi cá chọi Nghi Tàm và điều này rất có ý nghĩa về khía cạnh lai tạo và bảo tồn. Xét trên bình diện thế giới, kể cả Thái Lan, cá đuôi dài gần như mất giống bởi những cá thể lai mà chúng tôi chứng kiến đều “quá dài”, dường như mang gien veiltail vốn là một đột biến dài và thậm thượt hơn longtail. Chuyện gì đã xảy ra?

Cá Halfmoon lần đầu xuất hiện từ những năm 1990, và lan tràn trên khắp thế giới như một cơn bão (7). Từ giữa những năm 2000, cá Halfmoon và dạng đuôi D thâm nhập Việt Nam thông qua các nhà phân phối ở Bangkok. Mọi người bắt đầu chơi Halfmoon và Halfmoon Plakat. Các trại cá chuyển sang lai tạo những dòng mới để cung cấp cho nhu cầu của thị trường, không ai nuôi và lai tạo cá đuôi dài nữa, hậu quả là giống cá cảnh đuôi dài đã biến mất. Sẽ không có gì đáng nói nếu mọi thứ đều ổn thỏa. Người ta manh nha phát hiện vấn đề ở dạng đuôi D của betta cảnh hiện đại (8) vốn đặt nền tảng trên “hiệu ứng doubletail” (9). Ở phương Tây, người ta nhận ra ưu điểm của cạnh đuôi tròn và hồi sinh tiêu chuẩn veiltail (10) vốn là dạng đuôi rất dài, thậm thượt.

Chúng tôi cho rằng ưu thế về tổ chức, quan niệm, tiêu chuẩn, cách thức thu thập và phổ biến thông tin của phương Tây đã ảnh hưởng mạnh mẽ lên nhận thức thẩm mỹ và thú chơi mà chúng ta đang tham gia. Ưu điểm là không thể phủ nhận nhưng dạng đuôi D mà mọi người dấn thân vào, là một thế giới đầy cạm bẫy. Đến nỗi ngày nay chúng ta chẳng còn thấy mấy con với bộ vây xinh đẹp, hoàn hảo nữa. Thực ra, chúng chỉ căng đét lúc còn non rồi “toang” rất nhanh sau đó. Ngoài ra, đuôi D không tạo ra khác biệt ở Halfmoon Plakat ngoài những rắc rối mà nó mang lại. Điều mà bạn thực sự mong muốn ở một bộ vây đẹp là a) to (large), b) đầy đặn (full), c) cân đối (balance), d) phẳng phiu (flat), và e) trơn tru (smooth). Đặc điểm góc sắc với cạnh đuôi thẳng và dài không có mấy ý nghĩa khi bị che khuất, chồng lấn bởi các vây khác một khi bộ vây đầy đặn.

Dạng đuôi tròn truyền thống với phân nhánh sơ cấp không bị bung bét theo thời gian. Khi nhắm đến loại vây to bản, đầy đặn, thì việc pha máu Nghi Tàm là một xu hướng hoàn toàn khả thi.

Lai tạo Nghi Tàm
Khoảng 2009, cá Nghi Tàm được hội HBC gửi tặng một số thành viên diễn đàn ở Sài Gòn nhưng hồi đó chúng tôi không có ý tưởng lai tạo nào. Mọi người đang quay cuồng với betta cảnh hiện đại!

Năm 2018, chúng tôi bắt đầu tìm hiểu về di truyền của tính trạng đuôi nhót (spadetail), thử phân lập và củng cố nó từ cá cảnh đuôi dài, tức veiltail theo một số ý kiến của người chơi phương Tây. Một số trống Nghi Tàm được bạn bè gửi tặng nhằm phục vụ cho mục đích này. Những cá thể đuôi chóp với màu sắc đẹp nhất được chọn làm giống. Trống Nghi Tàm được cản vào các bầy mái đuôi ngắn hiện hữu nhằm tạo ra sự đa dạng về di truyền. Kết quả đời F1 dường như rất khả quan, nhưng ở đời F2 những cá thể đẹp nhất bị mắc một lỗi tật nghiêm trọng: teo vây. Qua trao đổi, lỗi tật này cũng xuất hiện ở cá Nghi Tàm gốc nhưng nó không ảnh hưởng đến khả năng chiến đấu. Việc loại bỏ cũng không quá khó nhưng phải đi từng bước, nếu có cơ hội làm lại, chúng tôi sẽ tập trung vào tính trạng vây tốt trong vài đời trước khi chuyển sang đuôi nhót.

F0. Tuyển chọn từ số trống được gửi từ Hà Nội.

F1a. Cản với mái đỏ đuôi ngắn. Một alen đuôi dài Pp trông gọn gàng hơn.

F1b. Cản với mái đen đuôi ngắn. Một alen đuôi dài Pp trông gọn gàng hơn.

Cũng trong chương trình lai tạo đuôi nhót, một mái Nghi Tàm được cản với trống Betta splendens hoang dã với chóp đuôi rõ rệt. Kết quả thu được rất khả quan. Các trống F1 có bản đuôi to và đầy đặn, đúng như mong đợi!

Vài kết luận sơ bộ:

*Đuôi dài dị hợp hay một alen đuôi dài sẽ cho ra kết quả rất tốt. Bản đuôi to, rộng và cân đối. Nhiều cá thể hoang dã với bộ vây phụng vĩ mà các nhà lai tạo Thái đăng hình dường như đều thuộc loại này. Đuôi dài đồng hợp hay hai alen đuôi dài sẽ là quá dài, thậm thượt.

Di truyền cá Nghi Tàm như sau:

P = alen đuôi dài, trội (P = Prächtiges, long fins, theo Dr. Gene Lucas)
p = alen đuôi ngắn, lặn

PP (đuôi dài) x pp (đuôi ngắn) = 100% Pp (đuôi rộng)

PP (đuôi dài) x Pp (đuôi rộng) = ½ PP (đuôi dài) ½ Pp (đuôi rộng)

pp (đuôi ngắn) x Pp (đuôi rộng) = ½ pp (đuôi ngắn) ½ Pp (đuôi rộng)

Pp (đuôi rộng) x Pp (đuôi rộng) = ¼ PP (đuôi dài) ½ Pp (đuôi rộng) ¼ pp (đuôi ngắn)

*Cá Nghi Tàm có vây lưng và vây hậu môn căng, dựng và đặc biệt là không chóp hay tua kéo dài, điều mang lại nét riêng cho ngoại hình của các bầy lai.

*Mái đuôi dài (đồng hợp) có kiểu hình đặc trưng dễ nhận biết, thậm chí nhiều người còn nhầm tưởng rằng mái có chóp. Đuôi rộng (dị hợp) dài hơn đuôi ngắn, nhưng khác biệt này thường khá nhỏ, cần quan sát cặn kẽ các cá thể cùng bầy để xác định.

*Theo ghi nhận, khả năng kháng bệnh, nhất là nấm, của cá Nghi Tàm mạnh hơn các dòng betta cảnh khác.

Cá chọi Nghi Tàm là nguồn gien tốt và hiếm để tạo ra dòng cá cảnh với bản vây to, rộng bắt mắt. Nhiều người đang thử cản vào các bầy hoang dã của mình (chẳng hạn mahachai và alien). Hy vọng rằng trong tương lai, chúng ta sẽ thấy nhiều cá thể đẹp xuất hiện, góp phần vào phong trào chung. Hãy nỗ lực lên nhé!

Tham khảo
(1) Làng cổ Nghi Tàm và những dấu tích văn hóa - https://luutru.gov.vn/lang-co-nghi-tam-va-nhung-dau-tich-van-hoa--59-vtlt.htm
(2) Khám phá Hồ Tây (kỳ 8): Chuội tơ ở Nghi Tàm - https://thethaovanhoa.vn/van-hoa/kham-pha-ho-tay-ky-8-chuoi-to-o-nghi-tam-n20191021072559767.htm
(3) Khám phá Hồ Tây (kỳ 9): Kỳ thú làng hoa thủy tiên, cá cảnh - https://thethaovanhoa.vn/van-hoa/kh...-hoa-thuy-tien-ca-canh-n20191028075128514.htm
(4) Hồi ức về làng cá chọi Nghi Tàm - youtube.com/watch?v=iKDuKATurto
(5) Luật thi đấu cá đá có xoáy nước - http://www.diendancacanh.com/threads/luat-thi-dau-ca-da-ca-choi.397784/
(6) Chuyến tham quan làng Nghi Tàm của Hanoi Betta Club - http://www.diendancacanh.com/threads/chuyen-tham-quan-lang-nghi-tam-cua-hanoi-betta-club.9257/
(7) Câu Chuyện Thực Sự về Halfmoon - http://www.diendancacanh.com/threads/cau-chuyen-thuc-su-ve-halfmoon.316/
(8) Đuôi hoa (rosetail) - http://www.diendancacanh.com/threads/duoi-hoa-rosetail.299/
(9) Hiệu ứng doubletail - http://www.diendancacanh.com/threads/hieu-ung-duoi-kep.481540/
(10) Chương 9: Các Tiêu Chuẩn Đề Xuất và Thử Nghiệm - http://www.diendancacanh.com/thread...-cac-tieu-chuan-de-xuat-va-thu-nghiem.452116/