Cá Betta William T. Innes, LHD – http://bettysplendens.com/articles/page.imp?articleid=2580 Hình màu từ The Innes Book of Exotic Aquarium Fishes. Betta splendens REGAN Đọc là Bet’ta (không phải bay-ta) splen’dens – Tên thông dụng, Siamese Fighting Fish [Cá Chọi Xiêm] – Ý nghĩa của tên: Betta, theo một tên địa phương, Ikan bettah [ikan=cá, bettah=chiến binh]; splendens, lộng lẫy. Với tất cả sự tôn trọng dành cho cá Bảy Màu (Guppy) vì đã khơi dậy niềm yêu thích của một số lượng người khổng lồ trong việc tìm hiểu cá cảnh, dường như chẳng có mấy nghi ngờ rằng cá betta Đuôi Voan (Veiltail) hiện đại đã nâng thú chơi thành một đường lối rộng lớn ở Mỹ. Vẻ đẹp ngoạn mục, lạ thường của nó đã chinh phục ngay lập tức những ai vốn chưa bao giờ ngó ngàng đến bất kỳ con cá nào, nhưng họ hiện giờ là những tay chơi đắm-đuối (dyed-in-the-wool) và đang làm mọi việc trong khả năng của mình để khiến người khác tham gia vào thú chơi. Nhưng chúng ta hãy rời bỏ siêu sao (superlatives) một lát và nhìn vào tổ tiên khiêm tốn của loài cá bóng bẩy này. Nó được trình bày xa hơn ở phần Betta splendens Gốc. Thân nó màu nâu hanh vàng với một vài sọc ngang nổi bật. Vào thời kỳ sinh sản, cá đực trở nên sậm màu hơn và những hàng vảy xanh lục metallic ở hai bên lườn trở nên rõ ràng hơn. Vây lưng, xanh lục metallic với chóp đỏ; vây hậu môn, đỏ chóp xanh dương. Vây bụng luôn đỏ tươi, chóp trắng. Tất cả các vây với kích thước trung bình, đuôi tròn. Bất ngờ xuất hiện trong thế giới cá cảnh của chúng ta một ngôi sao mới -- con Betta thân-kem với vây thướt tha, đỏ rực. Hai biến thể, một sẫm và một nhạt, đều trong chuyến hàng. Chúng được mang đến San Francisco vào 1927 từ nước Xiêm (Siam). Nghĩ rằng mình có một loài mới, Mr. Locke, người nhận và lai tạo cá, gọi biến thể nhạt là Betta cambodia. Điều này sau được chứng minh, như tất cả những biến thể màu hiện tại, đều là một loài Betta splendens. Những đợt nhập khẩu với đủ loại màu khác nhanh chóng tiếp theo, một số trong chúng đến từ châu Âu. Các nhà lai tạo tập trung vào những màu sẫm hơn và nhanh chóng thiết lập màu “Xanh Lam Hoa Bắp” (Cornflower Blue) nổi tiếng, và sau cùng màu xanh dương ánh tím đơn sắc, đậm đà. Hiện có quá nhiều tông màu (shades) của cá này ở xanh dương, lavender, xanh lục và đỏ mà một nhà trang trí hầu như có thể tìm ra những cá thể hợp với bảng màu (color scheme) của bất kỳ phòng nào, nhưng gần như tất cả chúng đều nắm giữ một cặp kỳ (ventral) rủ, đỏ rực. Cá thể được dùng trong minh họa màu không thể bằng dạng phát triển vây cao nhất ở những con cá này, có lẽ không đạt 50 phần trăm. Nhiều thông tin sai lạc tồn tại là về phẩm chất chiến đấu ở cá này, vài trong số đó quá khôi hài đến mức chúng tôi phải nêu lên, dẫu chịu rủi ro quá dài. Dr. Hugh M. Smith quá cố, nhà văn và ngư loại học, cựu Ủy Viên Ngư Nghiệp Mỹ và Cố Vấn Ngư Nghiệp một-thời cho Chính Quyền Xiêm, đủ thẩm quyền nói về loài cá này theo bất kỳ quan điểm nào, nhất là khi ông đặc biệt yêu thích loài này và tự tay mang về Mỹ một số Betta Đuôi Voan gốc. Khi hồi đáp một bức thư hỏi ý kiến ông rằng cá được lai tạo một cách đặc biệt để đá hay được bắt ngoài tự nhiên cho mục đích đó, những trích dẫn dưới đây từ phần trả lời thú vị và khôi hài của ông rút cuộc làm rõ vấn đề, không chỉ với các nhà báo, mà còn với các tác giả cá cảnh nữa. “Tài liệu về Betta như một loài cá chọi đầy rẫy sự thiếu chính xác và ngớ ngẩn. Một phần lớn bất thường thuộc số này diễn ra trong một đoạn ngắn ở bài viết có tựa đề “Hoàng Thành Thần Tiên của Nước Xiêm” bởi Florence Burgess Meehan (Asia, March, 1921). “Cá chọi có kích thước cỡ cá vàng (goldfish). Bạn bắt một con và thả nó vào một chai nước. Hàng xóm của bạn cũng làm tương tự. Bạn đặt chai của mình gần với chai của hàng xóm. Cá của bạn nổi xung lên. Cá hàng xóm của bạn cũng vậy. Cả hai phô bày mọi màu sắc của cầu vồng. Chúng sưng phồng (swell up). Bạn đặt cược vào cá mình. Chiến hữu của bạn ủng hộ bạn. Sau một lúc, con này hay con kia, tự đâm (hurl) vào chai trong nỗ lực vô vọng để nắm (reach) được địch thủ của mình, trở nên quá giân dữ đến nỗi nó nổ tung (burst) đúng nghĩa. Nếu cá hàng xóm nổ tung thì bạn thắng. Nếu cá mình nổ tung thì bạn thua. “Tác giả của đoạn này chắc chắn chưa bao giờ thấy điều mà cô đang viết về, và sự thiếu tin cậy của bài viết có thể được đánh giá theo những sự kiện sau: “Cá chọi Xiêm không thể được mô tả một cách đúng đắn như là ‘kích thước cỡ cá vàng’ dẫu hàm ý mô tả có thể là bất cứ gì. Cá không được đá (matched) trong khi ở các ‘chai’ riêng biệt, và khi không đá thường được nuôi trong các lọ vuông đặc biệt khoảng 4 inch vuông và cao 10 inch, và hơi rộng hơn về phía đầu so với đáy. Khi đá, cá không ‘phô bày mọi màu sắc của cầu vồng’, không ‘sưng phồng’, không ‘tự đâm vào chai’, và không ‘nổ tung đúng nghĩa’. “Ngoài những điều này, bài viết được trích dẫn gần chính xác, nhưng không hoàn toàn. Chẳng hạn, ấn tượng được tạo ra như thể nếu bạn muốn tham dự một trận đấu, bạn và hàng xóm của mình ra ngoài và bắt cá hoang (wild), trong khi trên thực tế, mọi trận đấu đều giữa cá thuần dưỡng (domesticated). Cá chọi được nuôi và thuần dưỡng bởi người Xiêm trong nhiều năm trời, và tất cả những trận đấu đáng chú ý mà nhiều tiền được đặt vào, là với hàng được tuyển chọn, thường có dòng dõi (pedigreed). Tất cả đều có đuôi ngắn. “Có 10 hay 12 người ở Bangkok cản cá chọi để bán, và khoảng 1000 người nuôi cá chọi để dùng riêng. Một nhà kinh doanh (dealer) mà tôi viếng thăm gần đây báo cáo sản lượng hàng năm khoảng 50,000 cá non, nhưng chỉ một tỷ lệ nhỏ thuộc số này được nuôi đến độ tuổi thi đấu và bán. Với những con đực hay nhất, giá bán lẻ hiện tại là 1 hay 2 tical [tiền Thái xưa] mỗi con, cá mái nửa giá (một tical bằng 44 cent gold). “Cá hoang dã bản địa mà từ đó cá nuôi (cultivated) bình thường được bắt nguồn, hiếm khi vượt quá 2 inch với cá đực, cá cái nhỏ hơn. Cá nuôi đạt kích thước 2 ½ inch với cá đực. “Cách thức mà theo đó cá đực được cáp đá và phương pháp chiến đấu của chúng là phổ biến. Sẽ đúng khi tuyên bố rằng các chiến binh được thả chung trong một chậu (bowl) hay lọ (jar) và nhanh chóng sáp vào nhau, phùng xòe vây và màng mang của mình và phô bày các tông màu lục, lam và đỏ rực rỡ vốn làm cho cá chọi nổi tiếng. Chúng tiếp cận lẫn nhau một cách lặng lẽ và vẫn giữ cự ly gần, vai kề vai, trong 10 đến 15 giây, hay lâu hơn, mà không hành động gì. Rồi, trong chuỗi hành động mau lẹ, hay đồng thời, chúng tấn công hầu như quá chớp nhoáng với con mắt người theo dõi, và điều này được tái diễn theo những hồi ngắn trong tiến trình của trận đấu. Tác động của những cú đánh dữ dội bắt đầu được thấy qua sự tổn tương vây, vốn nhanh chóng thể hiện bề ngoài tơi tả và mất mát đáng kể ở vây có thể xảy ra. Vùng mang (gills) có thể bị tấn công và trường hợp đặc biệt, máu có thể tứa ra. Trong hai trường hợp riêng biệt, cá của tôi khóa mỏ và ở yên trong tư thế đó một vài phút. Cá đó được phân xử là kẻ chiến thắng vốn sẵn lòng đá tiếp trong khi địch thủ của nó không còn muốn đấm đá gì nữa”. Bài tham khảo của Dr. Smith về lòng can đảm của giống Betta thuần dưỡng có thể lý giải cho sự thiếu vắng sợ hãi đáng kể đích thực dưới một điều kiện nhất định vốn làm khiếp nhược và hăm dọa gần như tất cả những loài cá khác, nhất là những thể loại đấm đá. Đây là sự giam hãm đột ngột của cá trong một không gian rất nhỏ, chẳng hạn như cái ly, ngăn chụp hình (photographing cell) hay lọ nửa-pint. Bị đặt vào một tình thế như vậy, nó bình tĩnh khảo sát nhà tù tí hon của mình, làm vài cú đảo mình như-lươn (eel-like) trong đó, sau cùng để xem nó có thể làm được gì, rồi sẵn sàng cho mỗi hay cả hai thú vui song hành của mình trong đời -- lai tạo và chiến đấu. Chuyển động của nó là thực sự mềm mại (serpentine). Với việc sở hữu niềm đam mê chiến đấu mạnh mẽ ở cá đực, ở độ tuổi khoảng 3 tháng, cần nuôi chúng trong các lọ và hồ riêng. Đấy là cách mà tất cả những cá thể đẹp được tạo ra, vì mặc dù vây cá mọc lại sau chấn thương, sẹo vẫn còn và cá không bao giờ hoàn hảo như trước. Vì lý do này, giá của một cá thể đẹp luôn khá cao. Trích The Innes Book of Exotic Aquarium Fishes, 19th Edition Revised, Dr. William T. Innes.
