Lai tạo bầy gà nhà (Don Schrider)

Lai tạo bầy gà nhà
Don Schrider – http://www.backyardpoultrymag.com

Gần đây tôi ấp nở được hai con Black Australorp; một trống tơ và một mái tơ. Chúng bắt nguồn từ bầy một trống Black Australorp cản với hai mái Black Australorp. (Trống không có quan hệ gì với các mái, nhưng là cha của mái tơ; trong khi trống tơ là trống con và có lẽ là anh em ruột với mái tơ). Thắc mắc của tôi là nên dùng trống nào để cản với các mái già và mái tơ để tạo Black Australorp thuần mà không phải hy sinh kích thước và đặc điểm? Gà của tôi rất hiền hậu và thích nghi tốt với khí hậu nóng bức vùng Thung lũng Mississipi này. Mọi ý kiến đóng góp đều được hoan nghênh – Dan Albarado

Ai cũng có thể bắt đầu lai tạo một cách đơn giản bằng cách thu thập và ấp nở trứng từ bầy gà của mình hay để gà mái làm việc đó. Nhưng thách thức thực sự mà chúng ta phải đối mặt là làm gì nữa sau mùa đầu tiên đó để tránh nút thắt cận huyết (inbreeding bottleneck) – tức là, sự xuống cấp về mặt di truyền và mất sản lượng (loss of productivity) phát sinh từ việc cản giữa những cá thể quan hệ gần. Bức thư của Dan Albarado rõ ràng đề cập đến thách thức mà chúng ta phải đối mặt – mùa đầu tiên cho ra mái tơ liên quan đến trống cha, trống tơ liên quan đến một trong hai mái mẹ và là anh em ruột hoặc anh em nửa máu [tức cùng cha khác mẹ] với mái tơ. Thư của Dan cũng chỉ ra rằng anh phát hiện bầy gà của mình thích nghi tuyệt vời với khí hậu địa phương và anh mong muốn duy trì nguồn gien (genetic package) vốn mang lại kết quả xuất sắc.

Tôi thấy chủ đề này rất thú vị bởi càng nhiều người tự sản xuất gà thay thế [replacement chicken – tức gà giống của chính mình], thì ngành chăn nuôi gà vườn càng bền vững. Nó cũng khẳng định nỗ lực của nhiều nhà lai tạo trong việc gìn giữ các Giống Gà Chuẩn (Standard Breeds) tồn tại và khỏe mạnh trong hơn 70 năm qua; những gì từng mất đi lại được phục hồi và những giống gà này sẵn sàng làm những gì chúng được thiết kế để làm – hoàn thành nhiệm vụ sinh sản của mình trong những bầy gà vườn nhỏ trên khắp đất nước.

Như bạn có thể đoán, chúng ta cần vận dụng những phương pháp vốn cho chúng ta không gian lai tạo trong nhiều năm trời thay vì chỉ ấp nở đơn giản mà không có sự cân nhắc cho tương lai. Điều mà tôi đang đề nghị chúng ta vận dụng là một triết lý mà nó dẫn dắt các quyết định lai tạo của chúng ta, và giúp chúng ta ra quyết định về cách thức thực hiện mà không phải, nếu tôi có thể sử dụng việc sơn sàn nhà như một phép ẩn dụ, “tự dồn mình vào góc tường”.


Tất cả những gì cần thiết là một cặp gà mạnh khỏe với khả năng tự ấp nở gà con.

Hiểu về lai tạo

Vai trò đầu tiên của lai tạo là tạo ra thế hệ kế tiếp, nhưng nếu thực hiện mà không có kế hoạch thì sẽ dẫn đến tình trạng khi mà tất cả gà đều có quan hệ gần và kết quả là mất sản lượng và sức sống sau nhiều thế hệ. Chúng ta có thể chia lai tạo thành hai chức năng chính – duy trì và cải thiện các tính trạng sinh sản, và duy trì sự đa dạng gien bên trong bầy gà. Tôi sẽ gọi hai phương diện lai tạo này lần lượt là “lai cải thiện” và “lai bảo tồn”.

Hầu hết các thông tin về lai tạo đều là lai cải thiện. Về cơ bản, lai cải thiện thường được mô tả như là lai “tốt-nhất-với-tốt-nhất”. Trên thực tế, việc thanh lọc gà kém và tuyển chọn gà tốt sẽ dẫn đến sự cải thiện bầy gà theo thời gian. Lai cải thiện tốt chỉ cần tập trung vào việc cản những cá thể có tính trạng tốt để chúng xuất hiện thường xuyên hơn ở bầy gà, cũng như đảm bảo rằng gà giống không có cùng lỗi tật để chúng ngày càng xuất hiện ít hơn. Chúng ta gọi hai khía cạnh của lai cải thiện này là “nhấn mạnh vào tính trạng tốt” và “hạn chế lỗi tật”.

Lai bảo tồn liên quan đến việc ra quyết định để đảm bảo có đủ sự đa dạng gien (diversity) trong bầy gà để chúng có thể cản trong nhiều thế hệ mà không sợ các cá thể trở nên quá cận huyết. Vì vậy, lai bảo tồn tập trung vào việc quản lý quan hệ giữa cá thể này với cá thể khác trong bầy; dựa trên quan hệ, cản con nào với con nào; và đảm bảo rằng một số cá thể trong bầy càng ít quan hệ càng tốt. Khi chúng ta xây dựng một chương trình lai tạo cho bầy gà nhà, những quyết định về lai bảo tồn đóng một vai trò quan trọng trong việc cho phép chúng ta cản nhiều thế hệ mà không làm mất sự đa dạng gien.

Xin nói rõ rằng chừng nào mà chúng ta duy trì một bầy gà, thì chúng ta chỉ có thể cản trong một mùa mà không dùng những cá thể có quan hệ, và ở những mùa sau, ngày càng có nhiều gà trong bầy sẽ trở nên quan hệ cận huyết. Hiển nhiên trong một bầy gà nhỏ với chỉ một trống – nó là một nửa bầy gà về mặt di truyền, bởi mỗi con có một nửa số gien từ nó. Ví dụ đơn giản này minh họa rằng để duy trì sự đa dạng gien chúng ta cần sử dụng càng nhiều trống càng tốt, và hạn chế việc sử dụng chúng thường xuyên.

Khi chúng ta cản bầy gà, có những quan hệ mà chúng ta cố tránh và số khác có thể sử dụng. Chẳng hạn, việc cản anh chị em cùng bầy là dạng lai cận huyết sâu nhất. Tuy nhiên, cản trống cha với mái con, và mái mẹ với trống con lại ít sâu hơn. Vậy là như thế nào? Một bên cha mẹ cho hậu duệ một nửa số DNA của mình, nửa khác xuất phát từ bên kia. Trong khi anh chị em cùng bầy gần như đồng nhất về DNA và kiểu lai tạo này đôi khi dẫn đến suy giảm kích thước và gia tăng lỗi tật – chẳng hạn như mỏ vẹo (crooked beak). Các mối quan hệ xa hơn bao gồm anh em họ, cô dì, chú bác, hay thậm chí anh em họ xa. Một cách lý tưởng, chúng ta muốn các bầy lai của mình càng xa càng tốt, tuy nhiên, thỉnh thoảng lai cận huyết vẫn chấp nhận được.


Chọn đối tác có cùng ưu điểm sẽ khiến ngày càng có nhiều gà sở hữu những ưu điểm đó.

Các phương pháp lai tạo

Các phương pháp lai tạo gia cầm cơ bản bao gồm: pha, lai dựa, lai bầy, lai cuốn và lai xoay. Dẫu bài viết này tập trung vào giải pháp dành cho bầy gà nhỏ [gà vườn], chúng ta cần hiểu rõ sự khác biệt giữa các phương pháp nhằm thấy được bức tranh tổng thể về lai tạo.

Pha (Out and Out Breeding) đơn giản là phương pháp đem những trống mới từ nơi khác về hằng năm. Về truyền thống, phương pháp này vốn được sử dụng một cách phổ biến trong việc cản chó lai (mongrel) – theo đó, mỗi mùa những trống thuộc giống khác được cản vào bầy mái pha. Phương pháp này cũng được sử dụng cho các bầy gà thuần – những trống cùng giống được đưa về mỗi mùa, nhưng nguồn gốc cũng được thay đổi hằng năm. Theo phương pháp này, bạn có thể giữ lại tất cả mái của mình và nuôi theo bầy. Nhưng các tính trạng sinh sản khó kiểm soát bởi nguồn trống giống có thể mạnh ở một số tính trạng nhưng lại yếu ở một số khác.

Lai dựa (Flock Sourcing) cũng là một phương pháp mà bạn đựa trống mới về mỗi mùa. Phương pháp này khác với pha ở chỗ bạn gắn bó bới một nguồn gà trống - chẳng hạn từ một nhà lai tạo danh tiếng nơi mà bạn mua gà. Điểm thuận lợi của phương pháp này đó là các tính trạng được cải thiện dần tùy thuộc vào nỗ lực của nhà lai tạo, và việc sở hữu những phẩm chất tốt đẹp đã biết – chẳng hạn khả năng chịu nóng như Dan Albarado quan sát thấy ở bầy Australorp của mình. Điểm bất lợi ở chỗ bạn phải loại bỏ hết gà trống sau mỗi mùa và phụ thuộc vào chất lượng trống mới của người khác.

Lai bầy (Flock Mating) là phương pháp lai tạo theo bầy như một đơn vị tổng thể. Để hệ thống này tự vận động, 20 trống và 180-200 mái được sử dụng. Bầy gà tự quyết định con nào ghép với con nào. Đây là phương pháp lai tạo được áp dụng phổ biến trong các trại gà công nghiệp, vốn thường xuyên loại bỏ hết gà già mỗi năm và chỉ sử dụng những con gà tơ tốt nhất để làm giống. Những phiên bản nhỏ hơn của phương pháp này có thể áp dụng cho gà vườn với kết quả tốt. Chìa khóa đó là duy trì một bầy gà lớn nhất có thể theo tỉ lệ 1 trống mỗi 5-12 mái.


Chọn đối tác không cùng lỗi tật là quan trọng trong việc chăn nuôi bầy gà với lỗi tật. Ở đây gà trống có màu mắt đỏ tươi, trong khi đối tác của nó có màu mắt kém.

Lai cuốn (Rolling Mating) còn gọi là Phương Pháp Nông Trại Xưa (Old Farmer). Theo phương pháp này, mỗi năm bạn cần phân đàn gà ra thành hai nhóm vào mùa lai tạo. Mỗi năm, mái tơ được ghép với trống trưởng thành và trống tơ được ghép với mái trưởng thành. Vào cuối mùa lai tạo, mái tơ và mái trưởng thành được gom lại và thanh lọc còn một số cho mùa sau, tương tự trống tơ và trống trưởng thành được gom lại và thanh lọc còn một số cho mùa sau, và gà con được nuôi lớn thành mái tơ và trống tơ cho mùa lai tạo kế tiếp. Đây là một hệ thống đơn giản và có lợi thế trong việc chỉ duy trì hai nhóm gà

Lai xoay (Spiral Mating) là phương pháp mà ba bầy lai hay nhiều hơn được thiết lập mỗi năm. Mùa đầu tiên gà mái được chia thành 3 bầy (family) mà mỗi bầy được đặt tên: chẳng hạn như “1”, “2” và “3” hay “Xanh”, “Đỏ” và “Hồng” hay “Albarado”, “Belanger” và “Schrider”. Trống được tuyển chọn để cản mái – một khi được chọn, nó sẽ luôn được cản với những mái từ một bầy duy nhất. Gà con được đánh dấu và đặt tên theo tên dòng mẹ. Vì vậy, trống và mái tơ thuộc bầy Xanh được đánh dấu và đặt tên là Xanh. Vào mùa thứ hai và những mùa kế tiếp, mái tơ gia nhập vào dòng mẹ và được sử dụng theo bầy đó; vì vậy mái tơ bầy Xanh được đưa vào dòng mái Xanh để lai tạo. Tuy nhiên, trống tơ bầy Xanh lại được dùng để cản với mái bầy khác – trong trường hợp này trống Xanh được cản với mái và mái tơ dòng Đỏ; trống Đỏ với mái và mái tơ dòng Tím; trống Tím với mái và mái tơ dòng Xanh. Sự xoay vòng bắt nguồn từ trống ở một dòng được cản với mái ở dòng khác. Vì vậy trong sổ sách, bạn sẽ biết rằng mỗi mùa trống bầy Xanh luôn được cản với mái và mái tơ bầy Đỏ.

Điểm thuận lợi của phương pháp lai xoay đó là bạn không lai cận huyết quá sâu và có thể duy trì nhiều thập kỷ mà không cần bổ sung gà mới. Nếu bạn quyết định đưa gà mới vào, thì trống mới có thể được thay thế cho trống ở một bầy, và mái mới có thể được lập thành một bầy mới, thay thế cho bầy cũ kém chất lượng hoặc bổ sung vào bầy mà chúng gần giống nhất.

Vậy hãy quay lại bầy gà nhỏ của chúng ta và câu hỏi của Dan Albarado. Việc đơn giản mà Dan có thể làm là phân đàn gà ra làm hai bầy để lai tạo – trống già cản với mái tơ và mái già với trống tơ. Năm sau anh sẽ có cả trống già và trống 2010 để tuyển chọn rồi cản với mái tơ 2011 (Lưu ý rằng một nửa số mái tơ 2011 xuất phát từ trống già và một nửa từ trống 2010). Anh sẽ gom mái tơ 2010 với mái già và cản với một trống tơ 2011. Lưu ý rằng trống này có thể xuất phát từ trống 2010 hay trống già. Ở đây sử dụng phương pháp lai xoay.


Rất nhiều gà tốt có thể được ấp nở chỉ từ vài con gà tốt. Việc trao đổi gà trống với hàng xóm là cách tốt để hạn chế cận huyết ở một bầy gà nhỏ.

Một phương pháp khác có thể được sử dụng là tìm thêm hai nhà lai tạo giống gà Australorp khác trong vùng của anh và trao đổi trống mỗi mùa. Trong trường hợp của Dan Albarado, trống của anh có thể gửi cho Elaine Belanger để cô cản vào bầy gà của mình; trống của Elaine Belanger lại gửi cho Don Schrider để anh cản vào bầy gà của mình; trống của Don Schrider lại gửi cho Dan Albarado để anh cản vào bầy gà của mình. Mỗi người chỉ giữ một bầy. Đây là kiểu lai xoay mà mỗi bầy gà được một nhà lai tạo khác nhau gìn giữ. Điều này sẽ tốt nếu hàng loạt nhà lai tạo mong muốn hợp tác cùng với nhau.

Nhưng hãy cứ cho rằng Dan Albarado chỉ có thể quản lý một bầy và không có ai để trao đổi trống với. Trong trường hợp này tôi đề nghị sử dụng một trống già trong 2 hay 3 mùa cản với các mái già và mái con. Khi kết thúc, phải đưa trống mới vào; và trống đó lại được sử dụng trong 2 hay 3 mùa; .v.v. Khi lựa chọn trống mới, Dan có thể quay lại nguồn gà gốc – bằng cách làm như vậy anh đang lai dựa – hay anh có thể kiếm một nguồn gà mới – mà đó là một dạng pha.

Bất kể Dan áp dụng phương pháp nào cho bầy gà của mình, thành công lâu dài của anh phụ thuộc vào việc sở hữu bầy gà gồm nhiều cá thể khác biệt về nguồn gốc. Điều này có nghĩa cần lưu giữ gà ở nhiều thế hệ khác nhau và sử dụng càng nhiều trống khác nhau càng tốt trong điều kiện cho phép.


=====================================================================================


Ghi chú

*Out-and-Out Breeding (pha) là thuật ngữ không phổ biến trong thế giới gà chọi, từ thường được sử dụng là Crossbreeding. Cản gà theo “bổn mái” ở ta cũng là một dạng pha. Có một câu chuyện vui như thế này, đại sư Walter Kelso pha liên tục mười mấy bầy (tức áp dụng Out-and-Out Breeding) mới té ra bầy Out-and-Out lừng danh. Nhưng Out-and-Out ở đây là đánh dấu màng chân (toe marking) (tính ra là 1001 = bầy số 9). Thật là trùng hợp!

*Đừng nhầm lẫn Out-and-Out Breeding (pha) với Out-Breeding/Out-Crossing (lai xa). Lai xa là phương pháp lai giữa hai phân dòng (line) trong cùng một dòng gà. Để duy trì một dòng gà (strain), người ta thường chia thành nhiều phân dòng. Khi một phân dòng xuất hiện thoái hóa cận huyết (inbreeding depression), người ta bèn lai xa với phân dòng khác để cải thiện và làm tươi mới nó. Bằng cách này dòng gà có thể được duy trì lâu dài mà không cần phải bổ sung máu mới từ bên ngoài (việc bổ sung có nguy cơ đưa những gien lỗi tật vào và làm mất những tính trạng mong muốn ở dòng gà). Ở một số dòng gà chất lượng, người ta có thể lai xa giữa hai phân dòng để lấy gà đá trường.

*Lai xoay, nếu diễn ra bên trong một dòng gà, là hình thức lai xa có quy luật.

*Lai cuốn là một dạng lai dòng (Linebreeding).

*Trong thế giới gà chọi, lai bầy (Flock Mating) được hiểu là hình thức ghép cùng lúc một trống với nhiều mái. Như vậy, với bầy con người ta chỉ biết trống cha mà không biết chính xác mái mẹ. Để xác định trứng nào của mái nào, từ đó biết được mái nào cho kết quả tốt nhất, người ta sử dụng bẫy ổ (trap nest). Khi mái vào ổ đẻ sẽ bị bẫy lại trong đó cho đến khi chủ gà thu thập và đánh dấu. Phương pháp này được cho là cũng có vấn đề chẳng hạn trống chỉ thích đạp một vài mái ưa chuộng nào đó mà bỏ bê số còn lại.


=====================================================================================


Phương-pháp-lai-tạo-truyền-thống
Lai-dòng
Cách-giữ-dòng-gà-đá
Cách-mà-tôi-lai-tạo-và-duy-trì-dòng-Sweater-(Ray-Boles)
Phương pháp lai tạo đặc biệt (Bankert)
Về-lai-tạo-chiến-kê (M. L. Fernando)
Bắt-cặp-tự-nhiên-có-kiểm-soát
Gà Mỹ: cách-chọn-gà-giống
Các-phương-pháp-đánh-dấu-gà