Marble Betta

Marble Betta
Victoria Parnell - http://www.bettysplendens.com/marble-bettas.html



Marble betta [cẩm thạch] được tạo ra bởi một tù nhân có tên Orville Gulley, người nuôi cá betta của mình trong các lọ bơ đậu phộng. Câu chuyện như sau, Orville đang cố gắng tạo ra cá betta đen bướm (black butterfly) và vô tình phát hiện ra gien marble. Ông gửi vài con cá này cho thành viên IBC, Walt Maurus (cũng như một số nhà lai tạo khác) người phát hiện ra vẻ đẹp của chúng và cản chúng theo hoa văn (pattern). Chúng giống như ngựa Pinto của giới betta, với những mảng sẫm trên nền thân màu-thịt hay trắng, hoặc ngược lại. Những con marble đầu tiên là cá đen/trắng, nhưng về sau người ta phát triển thành đủ mọi tông màu có thể tưởng tượng ra, và giúp để định hình nhiều màu mới hiện khả dĩ ở cá betta.



Lai tạo Marble
Marble gần như là gien trội-một phần (partial-dominant) (một số tin rằng nó là gien-đồng trội, co-dominant hay gien lặn-một phần, partial-recessive), vì vậy việc pha marble với cá đơn sắc sẽ cho bạn hầu hết cá đơn sắc, và có lẽ một ít marble. Nếu cha mẹ mang gien marble thì tỷ lệ cá con marble sẽ tăng. Gien marble tác động lên màu đơn sắc theo cách không thể đoán được (unpredictable), tạo ra đủ loại hoa văn khả dĩ và kết hợp màu sắc mới. Tuy nhiên, nhà lai tạo có lẽ phải trải qua nhiều thế hệ (và thanh lọc) trước khi đạt được điều mà anh hay cô ta có trong đầu, và sau đó đối diện với thách thức khiến cho màu mới cản thuần (breed true).

Cản marble với marble thường tạo ra một số đơn sắc nền-sẫm (dark-bodied solids), một số đơn sắc nền-nhạt (light-bodied solids), một số bướm (butterfly) và một số marble. Cá bướm thân-đơn sắc (solid-bodied) từ một bầy marble sẽ có cùng đặc điểm di truyền với cá đơn sắc vốn xuất phát từ dòng marble; khi cá bướm được cản với cá đơn sắc vốn bắt nguồn từ một dòng đơn sắc, thì cá con sẽ mang gien bướm trội-một phần.

Hậu duệ của cá betta đơn sắc nền-sẫm hay đơn sắc nền-nhạt từ bầy marble sẽ tạo ra một số marble, một số đơn sắc và một số vây dị sắc (variegated, bướm). Nếu gien marble được giới thiệu vào bầy cá đơn sắc thuần (true-breeding) thì sẽ cực khó để nhà lai tạo đưa cá của mình trở về loại đơn sắc thuần. Nhìn chung, bầy cá dường như luôn té ra một số con marble hay lạc sắc (parti-colored). Pha marble với cá thuộc một thể loại màu có thể tạo ra hiệu ứng marble ở màu sắc của cá thuộc thể loại không marble đó.

“Gien Nhảy”
Một trong những phát hiện cơ bản gần đây nhất trong khoa học di truyền là sự tồn tại của “yếu tố dịch chuyển” còn được biết như là “gien nhảy” (jumping gene). Rõ ràng, có những gien nhất định vốn có thể di chuyển từ vị trí này sang vị trí khác trên nhiễm sắc thể của sinh vật. Đôi khi chúng chèn vào những vị trí, nơi mà chúng tác động đến biểu hiện di truyền (gene expression). Điều này dẫn đến sự bất lực (inability) của tế bào (và các hậu duệ của nó – daughter cells) trong việc thực hiện những tác vụ nhất định gắn liền với gien đó. Bởi vì việc cư ngụ của “gien nhảy” ở một vị trí nhất định trên nhiễm sắc thể chỉ tạm thời, nên sự bất lực của gien trong việc thể hiện chính mình cũng chỉ tạm thời.

Nếu một gien nhảy hiện diện và nó chèn vào một gien chịu trách nhiệm sản xuất hắc tố (melano), nó ngăn chặn việc tạo ra màu đen (melano), và tất cả tế bào hậu duệ (tế bào nhân bản) sẽ không thể tạo ra màu đen (melano). Điều này dẫn đến sự xuất hiện mảng (patch) không-đen; giống như mảng trắng hay cellophane [trong suốt]. Sự đảo ngược cũng có thể xảy ra! Nếu tế bào không thể tạo ra màu đen (melano) bởi vì yếu tố dịch chuyển di truyền đang hiện diện, và khi yếu tố này dời đi thì hậu duệ của tế bào này (tế bào nhân bản) sẽ lại có khả năng (đảo ngược) tạo ra màu đen (melano) và mảng đen (melano) sẽ xuất hiện.

Đôi khi mảng sẫm trên cá marble nền nhạt sẽ xuất hiện đốm nhạt ở giữa (trông như con mắt). Điều này có thể được giải thích một cách dễ dàng nếu bạn liên tưởng đến sự nhân bản của những tế bào đang phát triển vốn ban đầu không thể tạo ra màu đen (melano) bởi gien nhảy được chèn vào (nền nhạt của cá), sau đó gien nhảy rời khỏi gien sản xuất melanin ở cá betta đang lớn, cho phép tạo ra màu đen (melano) (tức mảng đen) và trong quá trình tăng trưởng sau này, sự tái-chèn gien nhảy ảnh hưởng đến việc sản xuất melanin ở một nhóm nhỏ tế bào bên trong, dẫn đến một đốm nhạt bên trong mảng sẫm.



Lý thuyết “gien nhảy” cũng có thể giải thích tại sao một số cá marble lại không bao giờ có [hoa văn] marble. Nếu “gien nhảy” không chèn vào (trường hợp cá nền sẫm) hay rời khỏi (trường hợp cá nền nhạt) bất kỳ tế bào nào trong cuộc đời hay giai đoạn tăng trưởng của cá thì [hoa văn] marble sẽ không xuất hiện. Bây giờ, điều này cũng có thể xảy ra với những màu khác… khả năng tạo màu xanh lục, xanh dương, xanh thép và đỏ. Gien nhảy sẽ chèn vào các gien vốn tạo ra những màu này, bật hoặc tắt khả năng tạo màu của những tế bào nhân bản ở cá đang tăng trưởng.

Có nhiều bằng chứng cho thấy gien nhảy hay yếu tố dịch chuyển có lẽ chịu trách nhiệm cho đặc điểm được gọi là marble ở cá betta. Di truyền của đặc điểm marble có thể được giải thích bằng lý thuyết này. Nhưng việc chứng minh lý thuyết này có thể khó khăn. Có một điều chắc chắn. Cho dù bạn có thích di truyền của marble betta hay không, và dẫu cơ chế di truyền là gì, thì marble betta vẫn xinh đẹp. Và tất cả chúng ta đều tận hưởng điều đó!

Bài viết này không thể được hoàn tất nếu thiếu những nghiên cứu và kiến thức của nhiều người hâm mộ cá marble như Steve Saunders, Gene Lucas và Walt Maurus.


============================


Ghi chú

*Bài viết “Breeding Marbles” của Victoria cũng giống hệt về nội dung, ngoại trừ hình này với ghi chú “Một trong những con marble gốc của Maurus (J. Sonnier)”. Cứ theo hình mà suy thì “black butterfly” là con cá thân đen-đuôi bướm (trắng hoặc trong suốt) chứ không phải là “viền bướm màu đen”. Để tránh nhầm lẫn, xin dịch là “đen bướm”. Về sau cá có viền bướm đen được nhiều người gọi là “Black Lace” nhưng trong một bài viết khác, Victoria đã giải thích rằng đó là cá cẩm thạch đen-đuôi bướm (trong suốt) và cô đề nghị dùng tên phát âm tương tự, “Black Ice”, cho loại cá viền bướm đen này.


*Các loại cá betta phổ biến những năm gần đây bao gồm Fancy, Koi, Black Samurai và Black Mamba chẳng qua là các tên thương mại của marble betta (cẩm thạch) mà thôi.