Về cựa và lối đá (Frank Shy)

Về cựa và lối đá
Frank Shy – Trích “The Best of Narragansett” (1985)

Cựa và lối đá
Có một câu ngạn ngữ cổ như sau “khác biệt về quan điểm làm nên bộ môn đua ngựa”.

Rất khó để phân loại những khác biệt về quan điểm này. Hầu hết mọi người đều dựa vào thành tích quá khứ. Họ nghiện theo dõi biểu đồ đua hàng ngày (daily racing chart). Số khác dựa vào huyết thống với hy vọng rằng lựa chọn của mình, dẫu thành tích quá khứ nghèo nàn, sẽ làm nên chuyện ngày hôm nay. Nhiều người mua các bản hướng dẫn (tipster's bulletin), hy vọng chộp được “vận may” vào đúng thời điểm. Về lâu dài, tất cả đều thua cuộc bởi phần trăm thuế của chính phủ mà nó luôn được áp ngay từ đầu. Xét theo mọi khả năng, nếu một con lừa tham gia vào một cuộc đua ngựa, thì bạn sẽ thấy có vài người đặt 2 đô vào nó dựa trên tỷ lệ cược cao (long price). Bất kể lựa chọn thế nào, những kẻ thắng cuộc sẽ thỏa mãn và càng thêm tin tưởng, trong khi những kẻ thua cuộc đành xé vé, hy vọng may mắn hơn lần sau và quên đi lần này.

Những thái độ và ý kiến tương tự cũng ít nhiều được áp dụng với loại cựa và lối đá. Dù bạn đi theo hướng nào, luôn tồn tại loại cựa và loại gà “xuất sắc nhất trên đời”. Tất cả những thứ khác đều vô giá trị. Đấy là cách mà những tay đá cựa dài cảm nhận về những tay đá cựa ngắn và ngược lại. Có lẽ các tay đá cựa dao dài cũng cảm thấy như vậy về cả hai. Về mặt cá nhân, tôi không muốn thách thức bất cứ ai trong lãnh vực và luật chơi của họ. Họ hiểu rõ về lối đá hiệu quả trong lãnh vực của mình hơn những kẻ ngoài cuộc, và dường như lại là cản trở ở những lãnh vực khác.

Nhiều năm trước, tôi chứng kiến Knotty Harris ở Memphis, Tennessee, một con bạc sừng sỏ trong thể loại cựa dài đến Saratoga, New York để cá độ trong một giải luân lưu [dành cho] cựa ngắn. Ông mang theo cả ngàn đô la nhưng bạn bè phải mua vé xe để ông về nhà. Nhận định của ông trong thể loại cựa dài đơn giản là không thể áp dụng trong thể loại cựa ngắn. Mặt khác, Solly O’Connell ở Albany, New York thua đến tụt quần ở Orlando khi theo gà [vốn đá] cựa ngắn của Jack McNerney trong giải đá cựa dài.

Gà chọi đá theo bản năng. Nó không hề biết loại vũ khí nào được gắn trên chân. Cũng con gà đó sẽ đá hoàn toàn khác tùy vào hoàn cảnh. Dẫu được cản kiểu gì, nếu nó phát hiện cựa bị dính trên mình đối thủ dẫu chỉ một phần tư inch [0.6cm] thì nó cũng giãy đạp như thường. Bạn thử nắm một cái móng chân gà rồi xem nó có giãy đạp như điên hay không. Cứ như là “bật quạt” vậy. Đó không phải là lối đá mà là bản năng thoát hiểm hình thành qua hàng triệu năm tiến hóa. Bạn cũng làm tương tự khi bị đẩy mất thăng bằng hay bị dồn vào góc tường. Nó tự vệ theo cách tốt nhất mà nó biết. Nếu nó hạ được địch thủ trong quá trình này thì quá tốt. Nhưng đó không phải là mục đích ban đầu của nó.

“Tôi chưa từng thấy con Whitehackle nào của mình ray (shuffle) trước đây” một tay đá cựa ngắn thốt lên. Vâng, ông chưa bao giờ đá nó bằng cựa dài khi mũi cựa cao thường xuyên bị dính dẫu đâm không hề sâu.

Tương tự, một tay đá cựa dài dòng Brown Red không hiểu nổi tại sao chiến kê của mình không tung ra cú “heo chà” (hog wallow) trứ danh khi đeo cựa ngắn 1 ½ inch. Nó không bị dính. Đó là nguyên nhân. Cựa ngắn đi vào và đi ra. Gà biết nhiều về đấm đá hơn chúng ta. Genne Tunney, một trong những nhà vô địch boxing hạng nặng của mọi thời, có lần nói rằng mấy tay đấm bốc khá nông cạn so với gà chọi xét về khía cạnh “am hiểu” (know how).

Vì vậy, trước khi chúng ta phê bình, chê bai hay lên án loại gà này so với loại gà khác, hãy cân nhắc đến thể loại vũ khí mà nó sử dụng. Hãy ghi nhớ những điều mà Gene Tunney nói. Cùng một con gà có thể đá hoàn toàn khác khi lắp loại cựa này so với loại cựa khác.

Cựa và lắp cựa
“Họ sử dụng cựa nhanh (fast) tối nay” một khán giả nhấn mạnh tại trường đá cựa ngắn Eastern danh tiếng. “Hãy xem những trận đấu mới nhanh chóng làm sao, mười hai trận kết thúc trong vòng một giờ đầu tiên”. “Chúng vẫn là loại cựa mà chúng ta vẫn hay dùng” một giám trường nói “Tôi chẳng làm gì hết”. “Đấy là vì thời tiết” người đàn ông ngồi cùng hàng ghế nói “Gà luôn đâm tốt hơn vào những tối mát mẻ như thế này”.

Nhưng tôi bỗng nhớ lại cái đêm cũng ở trường đấu này vào hai tháng trước khi thời tiết thậm chí còn lạnh hơn và các trận dằng dai như thể không có hồi kết. Vậy câu trả lời là gì? Với tôi thì chỉ có một: gà đẳng cấp hướng mũi cựa và đâm hiệu quả hơn rất nhiều so với gà kém cỏi. Vào cái đêm đặc biệt này chúng ta được chứng kiến một giải derby đắt giá khi mọi người đều đổ dồn những chiến kê hàng đỉnh về. Hai tháng trước là một giải tào lao khi các nhà lai tạo lúc đó còn chưa cho ra lò những dòng gà ưng ý của mình.

Hãy xét đến vấn đề cựa nẻo này trên quan điểm thời gian. Ngày nay chúng ta thường nghe nói đến loại cựa nhanh hiện đại như là lời giải thích cho sự khác biệt giữa các trận đấu nhanh chóng ngày nay với các trận đấu dằng dai của 40 năm trước. Bạn sẽ thấy chẳng còn mấy các trận đấu kiểu sau nữa. Đúng là có thời ở vùng đông bắc nước Mỹ, các trận đấu được tiến hành bằng loại cựa thực sự chậm (slow). Loại cựa ngắn, nặng, cùn và gần như thẳng tắp từ đế cho đến mũi. Những cú hạ sát cấp kỳ bằng loại cựa này rất hiếm. Hầu hết các trận đấu đều chậm chạp, kéo dài khi độ bền, thể lực và sức mạnh là ưu tiên hàng đầu. Đó là 40, 50, 60 năm trước hay hơn.

Nhưng vào những ngày đó người ta cũng có cựa nhanh. Có lẽ chúng không được gọi là cựa nhanh nhưng chúng cũng hạ sát nhanh tương đương. Tôi biết nhiều cây cựa đang sử dụng ngày nay được sản xuất từ 60 năm trước hay hơn, và chủ nhân không do dự khi dùng chúng để đá với những cây cựa nhanh nhất mới được gửi đến vào hôm qua, dẫu những cây cựa cũ được mài giũa quá nhiều đến nỗi chúng ngắn hơn đáng kể so với chiều dài ban đầu. Vâng, vào những ngày xưa ấy, thậm chí khi cựa nhanh được sử dụng thì hầu hết các trận đấu vẫn kéo dài.

Vậy lời giải thích là gì? Với tôi, dường như chỉ có một điều: trong vòng 25 năm qua, các sư kê ở Mỹ đặc biệt phát triển loại gà đâm nhanh và chính xác hơn so với trước đây. Quan điểm này được công nhận bởi một sư kê nổi tiếng, người từng tham gia những giải lớn vào 70 năm trước và hiện vẫn còn sống. Đề cập đến một sư kê huyền thoại vào thời mình, ông nói “Tại sao? cái lão lừa đảo đó, hắn từng lấy một con chạng 6-0 và ép xuống còn 4-8, thảy vào đó và nó sẽ đá cả ngày mà chẳng đâm được cú nào. Tại sao? nếu hắn tham dự các giải đấu ngày nay, hắn sẽ thắng không quá 30% số trận”.

Điều đó khiến tôi nhớ đến thời trung học 50 năm trước và chúng tôi có một tay đua cự ly hai dặm người chạy nhanh nhất trong nước. Tôi nhớ rằng anh lập kỷ lục với thời gian 9:28 ở cự ly đó. Ngày nay chúng ta có những chàng trai có thể vượt kỷ lục đó cả một phần tư dặm. Vì vậy trong khi rất cần và nên tôn trọng quá khứ, chúng ta không nên tự che mắt mình trước sự tiến bộ trong hiện tại. Tôi tin rằng điều không thể chối cãi, nhất là trong 25 năm qua, chúng ta đã phát triển loại gà đâm tốt hơn hẳn so với những con từ một thế kỷ hay nửa thế kỷ trước.

Sự tiến bộ về lai tạo tương tự cũng tồn tại trong lãnh vực ngựa kéo (harness horse). Năm chục năm trước, 2 tuổi hầu như không được tính đến. Ngày nay hai tuổi trở thành độ tuổi tốt hơn để đua và đua mà chẳng có gì phải ầm ĩ. Tôi nhớ hồi còn nhỏ, có một bảng quảng cáo to về một con ngựa đực giống tơ với dòng chữ như sau: John C. Carlisle – Kỷ lục 2:40. Ngày nay mấy con như vậy không đáng kéo xe chở rác.

Thời gian vẫn trôi. Chọi gà cũng vậy. Bằng việc lai tuyển chọn, người ta có thể phát triển bất cứ đặc điểm nào: tốc độ, lối đâm, sức mạnh và mọi thứ. Không may, việc cải thiện phẩm chất này lại góp phần hủy hoại một phẩm chất khác, vốn quan trọng tương đương. Đấy là lúc khó khăn xuất hiện. Nhưng hiển nhiên, phẩm chất đâm chém của gà chọi Mỹ ngày nay tốt hơn nhiều so với trước đây.

Vậy [nguyên nhân] không phải là loại cựa ngày nay – mà là loại gà ngày nay!

Cựa
Có rất nhiều bí ẩn bao trùm lên mọi phương diện của trò chọi gà. Hầu như trong mỗi khía cạnh đều có bí mật và bùa phép (voodooism) riêng. Nhiều sư kê đồng đạo đi đến chỗ tin rằng chỉ họ mới có chìa khóa để mở ra những bí mật nhất định, thành công của họ được bảo đảm mãi mãi. Lai tạo, chăm sóc, biệt dưỡng, lắp cựa, tất cả họ đều có bí quyết riêng. Nhưng không lãnh vực nào mà bí mật lại vùi sâu và tăm tối hơn là vấn đề lắp cựa.

Ngoài giang hồ, các ẩn sĩ nào đó sẽ lánh vào mấy thung lũng bạt ngàn để thực hành nghi lễ lắp cựa [nghe cứ như chuyện chưởng]. Chẳng ai biết được nghi lễ hay bùa phép mà họ áp dụng trong quá trình lắp cựa điều giúp gà của họ giành thắng lợi. Nhưng nếu nỗ lực của họ mang đến thành công, mọi người đều đồng ý rằng đó là nhờ việc lắp cựa. Có một đội gồm cha và con, họ là thế hệ sư kê người Anh thứ tư và thứ năm [trong gia đình] luôn quỳ gối khi lắp cựa. Tôi chẳng biết bí mật của quy trình này, nhưng sau khi người cha mất, người con ngồi xổm trên hai chân trong khi quấn cựa, và họ không bao giờ thành công bằng trước đây. Dường như người cha đã mang theo nghệ thuật này xuống mồ.

Bạn viếng thăm bất cứ vị sư kê lão thành nào, và sau vài chầu bia hay trong lúc cao hứng ông sẽ thọc tay vào ngăn kéo hay dưới nệm giường và lôi ra hộp đựng cựa của mình. Với sự cẩn trọng cao độ, ông sẽ cho bạn coi bộ cựa, được mài nhọn đến mức chỉ còn ¾ “, mà ông từng quất thế này thế nọ, hay chiến thắng ở đây ở đó. Và ông sẽ không rời dẫu có đưa một ngàn đô la, bởi chúng được uốn thế này thế nọ, hay có độ cong của gọng hay độ cao của mũi cựa. Và nếu bạn cũng uống chừng đó ly bia thì bạn ngồi sẽ đó với đôi mắt tròn xoe, và bấy giờ bạn rốt cuộc đã nắm được bí mật trong tất cả các chiến thắng của ông.

Và nhiều khả năng, toàn bộ cái đống hầm bà lằng (kit and kaboodle) đó chỉ là đồ phân heo mà thôi.

Có lần tôi tham dự một trận đấu biểu diễn vì mục đích từ thiện hay ít ra là sự kiện riêng. Theo thỏa thuận, một con nhất định phải thắng để xác định địa điểm tổ chức giải đấu thường niên năm sau. Vì vậy tôi bắt một con đẳng cấp hàng đầu và lắp cựa đàng hoàng, rồi bắt một con già chột mắt và cột cựa sai bét để đảm bảo kết quả sau cùng. Nhưng rồi con gà già chột mắt đâm địch thủ nằm chình ình và địa điểm kia được chọn tổ chức giải. Sau này, tôi bị thuyết phục rằng tội ác chẳng hề phải trả giá và rằng, lắp cựa chỉ là việc tào lao.

Nếu có bất kỳ chuyên gia thực sự nào về cựa và lắp cựa, thì tôi chưa hề gặp anh ta. Trên thực tế, những loại gà nhất định đá hiệu quả với những loại cựa nhất định hơn là số khác. Điều này được xác định theo lối đâm, cấu trúc và những thứ tương tự của từng cá thể. Nếu bạn có bầy gà đồng nhất về lối đâm, thì hãy xác định theo kinh nghiệm đâu là loại cựa và cách lắp cựa hiệu quả nhất với chúng. Đó có thể không phải là loại cựa hiệu quả nhất đối với gà của người khác, nhưng nếu nó hiệu quả đối với bạn, thì hãy gắn bó với nó cho đến khi những thất bại liên tiếp buộc bạn phải thay đổi.

Qua nhiều năm trời, gà của chính bạn có lẽ sẽ thay đổi. Có thời, tôi sở hữu một bầy gà lườn nhô, ngực lép mà chúng đâm như dao, sắc đến mức không tin nổi, mũi cựa được lắp thẳng hàng với mỏ bằng loại cựa 1 ¼ “ mũi thấp. Nếu lắp mũi cựa cao, nó sẽ tự đâm vào đầu mình và gần như gà nào cũng vậy với mũi cao và trung bình. Nhưng nhờ cách lắp mà những con gà ngực lép hầu như chân nào cũng đâm và hạ sát địch thủ. Nhiều lần để đạt được góc mũi cựa như ý mà tôi hoán đổi cựa, trái và phải. Bạn nên nhớ đây là cựa 1 ¼ “ và mũi thấp. Rồi sau một thời gian gà của tôi có ngực đầy đặn hơn và lối lắp cựa cũ không thể đâm tốt hơn được nữa. Nhất là với gà nằm. Chúng chẳng đủ hiểm để hạ được mấy con và chỉ làm xước lông địch thủ mà thôi. Sau cùng tôi nhận ra và đổi góc lắp cựa ngay hơn [wider, về phía ngón thới] và chúng đã làm tốt hơn. Lần cuối xuất trường với cựa 1 ½ “ chúng chém giết như thể không thuộc về thế giới này. Am hiểu cách lắp cựa? Thậm chí cả dây da, cũng như của những tay lắp cựa khác mà thôi!

Vậy bạn đang ở đó. Hãy tìm hiểu gà của chính mình, cấu trúc, lối đá và lối đâm của chúng. Qua quan sát, thử và sai, cố gắng xác định loại cựa hiệu quả nhất và cách thức lắp cựa cho gà của bạn. Một khi bạn đã thỏa mãn với thành tích đạt được, hãy gắn bó với nó bất chấp thành công của kẻ khác với thể loại và cách lắp cựa của họ. Họ có thể phù hợp hơn với chúng, nhưng bạn thì không. Nên nhớ rằng, gà của chính bạn có thể thay đổi từ năm này sang năm nọ, hay trong bầy gà của bạn, con này có thể đá khác với con nọ. Việc bạn cản hay sở hữu cả hai bầy gà không khiến chúng đá hay đâm giống nhau, nhất là khi chúng không có quan hệ họ hàng gần. Nó đòi hỏi việc quan sát tinh tường và tìm hiểu cặn kẽ, nhưng không hề có bí mật hay bùa phép nào trong chuyện này.

Thể loại đá cựa ngắn
Một vài độc giả gửi cho ban biên tập yêu cầu tôi viết gì đó về thể loại đá cựa ngắn, dường như họ có ấn tượng sai lầm rằng tôi am hiểu về chủ đề này. Tôi ước gì họ đúng. Việc đáp ứng yêu cầu của họ là rất nguy hiểm, bởi theo kinh nghiệm của tôi bất cứ khi nào có tay sư kê trở thành nhà văn là tự nhiên thành tích đá trường của hắn rớt xuống bét bảng, và bởi vì tôi là sư kê tích cực trong 35 năm qua và hy vọng sẽ tiếp tục trong nhiều năm sắp tới, tôi có thể luồn lách để khỏi bị thua quá nhiều. Tuy nhiên, tôi đã từng bét bảng trước đây và thoát ra khỏi đó, vì vậy tôi có thể thử vận may lần nữa.

Có lẽ nơi thích hợp để bắt đầu là lối đá, nhất là trong thể loại cựa ngắn và so sánh mức độ hiệu quả của lối đá với thể loại cựa dài.

Lối đá
Yêu cầu đầu tiên của gà đá cựa ngắn là nó phải biết hướng mũi cựa, tức là phải đá bằng mũi cựa thay vì cạnh bên hay sống lưng của gọng cựa. Phát biểu này là sự thật hiển nhiên – “thật đơn giản, Watson thân mến” như lời Sherlock Holmes thường nói, nhưng thật ngạc nhiên chẳng mấy con sở hữu khả năng này. Nếu gà biết hướng mũi cựa mỗi lần ra chân, thì chẳng mấy trận kéo dài quá lâu dù độ dài của cựa là gì. Một số con hướng mũi cựa tốt lúc khai cuộc, nhưng chẳng thể đâm tốt lúc đuối sức hay bị tang. Số khác thì ngược lại. Chúng dường như chẳng đâm mấy lúc khai trận loạn xạ, nhưng khi trận đấu lắng xuống, dẫu bị tang, chúng lại đâm trong từng chân. Khả năng hay bất lực trong việc hạ sát gà nằm phần lớn là do việc lắp cựa.

Cách thức cột hay lắp cựa có liên quan đến khả năng ra chân để đâm bằng mũi cựa. Cũng tương tự với thể loại cựa: mũi thấp hay mũi cao, góc cựa ngay (wide) hay gai. Gà khác nhau đòi hỏi cách lắp cựa khác nhau và thể loại cựa khác nhau để đạt được kết quả tốt nhất.

Nhìn chung, gà ngực nở đầy đặn cần lắp ngay hơn so với gà ngực nhô lép. Có lẽ một hay hai ví dụ sẽ minh họa vấn đề rõ hơn là vài từ. Vài năm trước đây, một người bạn vốn cực kỳ thành công trong các đấu trường lớn về cựa dài gửi cho tôi khoảng một chục trống tơ tốt nhất của anh để thử đá trong thể loại cựa ngắn. Chúng có ngực cực kỳ tròn trĩnh, đầy đặn. Tôi lắp cựa cho chúng tương tự cách vẫn làm cho gà nhà mà nó gai (narrow) nhưng đâm cực tốt khi cựa thật sắc, nghĩa là mũi cựa hướng theo sợi gân ở chân gà. Những con gà ngực nở của bạn tôi chẳng thể đâm chém gì được, và sau khi thử độ chục con tôi đành bỏ cuộc. Vào cuối mùa, tôi đã hết lấn cấn nhờ con đường đá trường, mà nó đôi khi có thể rất học thức và quyết định thử lắp cựa cho những con gà của bạn tôi thật ngay, mũi cựa hướng xa về phía sau gối. Kết quả thật choáng ngợp. Vài con trong chúng hạ gục từ hai đến ba địch thủ mà không hề rời khỏi sới [tức đá chồng độ].

Một ví dụ khác: vài năm trước đây tôi bổ sung một ít máu mới vào bầy gà mà nó gia tăng độ rộng và nở nang của ngực. Việc ghép máu mang lại thành công đáng kể, và thành tích đá trường của gà pha thật ấn tượng. Nhưng tôi để ý thấy nếu gà không hạ thủ ngay trong lượt thả đầu tiên hoặc thứ hai thì sẽ đi đến chỗ dằng dai bên sới phụ dẫu trên thực tế gà địch đã nằm và hết đá nổi [theo luật Mỹ, còn cắn mổ là còn đá] và gà của tôi đá mạnh và có chủ đích. Cuối cùng, sau khi bị hai trận như vậy bên sới phụ điều khiến tôi mất chức vô địch trong một giải derby lớn, tôi có cảm giác: đám gà mới pha đá hoàn toàn khác với những con gà đá gai của tôi trước đây, và cần lắp cựa ngay hơn, nhất là sau khi chúng trở nên mệt mỏi và kiệt sức [ông chỉnh cựa ngay hơn].

Chỉ riêng cấu trúc không thể quyết định cách lắp cựa hiệu quả nhất, nhưng nếu gà không đâm, nghĩa là không đá bằng mũi cựa, thì hãy thử lắp cựa theo cách khác, hay thử nghiệm với độ cong của gọng cựa hay độ cao mũi cựa khác. Dĩ nhiên nếu gà đá bằng cán hay chậu thì chẳng giúp gì được, nhưng đôi khi cách thức lắp cựa có thể mang lại sự khác biệt, điều mà tôi tốn cả đống tiền để rút ra bài học.

Trước khi kết thúc về chủ đề hướng cựa, hay đâm bằng mũi cựa, hãy so sánh sơ lược giữa cựa dài và cựa ngắn về phương diện này. Dĩ nhiên việc đá bằng mũi cựa rất quan trọng bất kể thể loại và chiều dài vũ khí được sử dụng. Nhưng với cựa dài mũi cao và gọng cong, mỗi khi gà giao nạp và bật ra đều hầu như đâm mũi cựa vào đâu đó, vào lúc nó rút ra và chòi đạp (shuffle away) thì cựa càng vào sâu và sâu nữa. Nhưng với loại cựa ngắn thẳng tiêu chuẩn, đa số trò rút ra và chòi đạp chẳng có ý nghĩa gì bởi gọng cựa thay vì vào sâu hơn trong mình địch thủ, thì nhiều khả năng, chỉ quơ quào trong không khí hay cào xước lông mà thôi.

Nhiều năm trước đây, Knotty Harris quá cố, một sư kê nổi danh ở Memphis, tham dự một giải luân lưu cựa ngắn ở bang New York nơi tôi thi đấu. Bây giờ thì chẳng ai kết tội Knotty là ngu ngốc về khía cạnh cờ bạc cũng như chọi gà. Ông thấy và biết nhiều hơn hầu hết mọi người. Nhưng đây là kinh nghiệm đầu tiên của ông với thể loại cựa ngắn. Hết lần này đến lần khác, con gà đá chân mà theo Knotty là nạp chết (devastating shuffle) theo đó ông đặt hết tiền vào kèo trên. Nhưng ngay lập tức chúng về lại thế cân bằng. Điều sau cùng mà tôi thấy là Knotty mượn tiền của Solly O’Connell “để mua vé tàu về nhà”. Vấn đề của Knotty ở chỗ ông không nhận ra sự khác biệt to lớn về hiệu quả giữa loạt chân đá bằng cựa ngắn thay vì bằng cựa dài.

Khả năng đâm sâu
Có lẽ yêu cầu quan trọng kế tiếp của thể loại cựa ngắn là nó phải đá chân sâu. Điều này có thể được thực hiện bằng cú đá vòng cầu [roundhouse swing, tức đá “cặp nách” với hai chân giang rộng sang hai bên trước khi đâm vào] nhưng sẽ tốt hơn nhiều nếu gà đâm lút cán bằng một cú chọc nhanh [quick snap, đá thẳng trực diện]. Bạn không cần phải giang rộng để đâm lút cán cựa 1 ¼ “. Một cú chọc nhanh với thăng bằng tốt và trọng lượng dồn lên chân đá sẽ thực hiện công việc tốt hay tốt hơn. Ngoài ra, cú chọc dường như tự nó có tác dụng làm tê liệt. Hơn nữa, gà đá chân rời [tức chọc hay bắn tỉa] ít bị mất thăng bằng khi tiếp đất lúc mà nó không thể tự vệ. Trên thực tế, gà đá chân rời thường rút chân về mà không bị dính cựa, cho dù nó tiếp đất thế nào và đâm sâu đến đâu. Nhiều lần, mọi người tưởng rằng gà đá lối này chẳng hề đâm, nhất là khi cú đá nhắm vào thân, và không hiểu ra “ccái dzì dzậy” khi một hay hai phút sau địch thủ chẳng nhấc chân lên nổi.

Nhưng cú đá phải đâm sâu bất kể cách ra chân như thế nào. Đâm nông không tốt, dẫu là ngoáy hay móc (hook). Chúng ta đã biết tại sao đá lùa lại là sự cản trở đối với cựa 1 ¼ “ thay vì quý báu. Vô số lần tất cả các tay đá cựa ngắn đều chứng kiến có con tải hàng trăm cú đâm nông, thậm chí có thể bị mù và liệt một phần, trả đòn bằng một chân êm ái khiến địch thủ chết ngắc như con giòi. Trở lại đầu trận, gà kèo trên đá như thể 100 ăn 20 [mười ăn hai], nhưng bạn sẽ không bao giờ thấy kèo này ở thể loại cựa ngắn. Nếu gà kèo trên đâm nông, và gà kèo dưới từng chứng tỏ khả năng đâm sâu thì kèo sẽ không bao giờ vượt quá 100 ăn 80 [mười ăn tám] thậm chí còn không được như vậy.

Bây giờ, tất cả những điều này không có nghĩa rằng gà đá lùa, đâm nhanh, tương đối nông không thể thắng trong các trận đá cựa ngắn. Trên thực tế, có nhiều cách thức và lối đá để chiến thắng một độ gà so với “số cách lột da mèo”. Tôi từng thấy gà với lối đá trên chiến thắng trong thể loại cựa ngắn và chúng trông như thể đáng giá hàng triệu đô la. Dồn ép địch thủ và không cho chúng chút cơ hội nào. Khiến bạn thèm rỏ dãi mong sở hữu một con. Nhưng đấy là những siêu chiến kê được biệt dưỡng siêu tốt và trong trạng thái tới độ. Chả mấy sư kê trong cả ngàn người từng sở hữu chiến kê như vậy hay có thể biệt dưỡng được như vậy. Có vô số bầy gà với lối đá tương tự, nhưng trình độ không bằng và biệt dưỡng bình thường, tràn qua các đấu trường cựa ngắn nhưng thường kết thúc trong đám gà chạy. Trong phần thảo luận về lối đá cựa ngắn này, chúng ta ưu tiên xem xét chất lượng gà và chất lượng biệt dưỡng được thực hiện bởi một sư kê bình thường. Cũng cần lưu ý rằng thậm chí số chiến kê xuất sắc này đã không thể chiến thắng giải derby đó. Trên thực tế, chúng kết thúc theo nhiều cách (7 hay 9 cách theo tôi nhớ) ở vị trí thứ ba, tất cả những điều đó chứng tỏ rằng thậm chí siêu chiến kê trong trạng thái tuyệt vời cũng không thể bù đắp cho những khiếm khuyết về đâm sâu khi đá trong thể loại cựa 1 ¼ “.

Nhiều sư kê đá cựa dài có ấn tượng rằng lối đâm thân không hiệu quả trong đá cựa ngắn. Điều này không đúng. Mà trái lại, nhiều sư kê vốn sở hữu gà đâm sâu lại chuộng đá thân, nhất là lúc khai trận. Những cơ quan trọng yếu trong cơ thể gà – phổi, tim, gan, mề – không nằm quá xa bề mặt da đến nỗi cựa 1 ¼ “ không thể đâm tới. Cựa ngắn thẳng có thể ngoáy và đâm đến những chỗ đó nhưng dĩ nhiên gà phải có chân đá thích hợp. Đâm thân hết sức hiệu quả trong việc ngăn cản khả năng phản đòn của địch thủ. “Luôn nhắm bắn phát đầu tiên vào bụng” một cựu xạ thủ phương Tây từng nói “nó phá việc nhắm bắn của địch”. Điều tương tự cũng xảy ra với cú đá mạnh bằng cựa ngắn vào thân. Không những gây tổn thương tính mạng mà khả năng trả đòn của địch thủ sẽ sút giảm một cách đáng kể.

Những cú đâm vào đầu và cổ, trừ phi đá trúng dây thần kinh chính hay cơ quan trọng yếu, không mang lại hiệu quả này. Trên thực tế, chúng thường khiến gà địch đá dữ dội và chính xác hơn so với trước. Nhưng cú đá mạnh vào “vựa lúa” [bread basket, tức bầu diều] khiến nó chậm lại sau đó, và sẽ chậm luôn. Hơn nữa, luôn có khả năng cú đá vào thân quá nghiệt trúng vào cơ quan trọng yếu. Số chân chết đá vào thân bằng cựa 1 ¼ “ cũng tương đương với đá vào đầu và cổ. Vậy đừng bao giờ xem nhẹ hiệu quả của lối đâm thân bằng cựa ngắn, thẳng miễn là các cú đá đủ sâu theo yêu cầu.

Trước khi kết thúc đề tài đâm sâu, cần lưu ý đến lối đá móc hay “ngoáy” (pulling in). Lối đá này rất nghiệt trong thể loại cựa dài, mũi cao và gọng cong, nhưng trong cựa ngắn thẳng thì lại là bất lợi lớn. Những cựa này thay vì ngoáy vào sâu hơn lại dường như sượt vào không khí hay làm trầy xước đôi chút mà không gây nguy hiểm đến tính mạng. Nói cách khác, để củng cố cho quan điểm này, không gì có thể thay thế lối đâm sâu bằng một cú đá thẳng, mạnh xét trong thể loại cựa ngắn chuẩn 1 ¼ “.

Ngắm chính xác
Một vấn đề quan trọng nữa trong đá cựa ngắn đó là gà phải đá ngay chỗ ngắm, và ngắm ngay chỗ đá, tùy bạn hiểu cách nào cũng được.

Nói cách khác, nó phải ngắm mỗi lần đá. Đá tùy tiện, bất chủ đích là không tốt. Nó không gây tổn thương và làm mất sức. Trong thể loại cựa dài với gọng cong, mũi cao, khi mà chiến kê ở đó vung chân như máy hầu như đều dính cựa (hang) vào đâu đó, để rồi nó có thể tiếp tục ngoáy và đâm và đẩy cựa đến những bộ phận nguy hiểm. Không quá quan trọng nơi cựa bắt đầu đâm vào, bởi rồi nó cũng kết thúc bằng việc xoay và ngoáy, vốn chỉ mất độ một giây, nó thúc cặp cựa dài đến nơi mà chúng sẽ gây ra rất nhiều tổn thương. Nhưng trong đá cựa ngắn, thẳng nó không thể làm theo cách đó trong 90% thời gian, vì cựa không đi vào.

Để hoạt động hiệu quả, cựa phải được nhắm vào một điểm trọng yếu và đá vào đó bằng một chân.

Ví dụ tốt nhất về nhắm đá mà tôi từng thấy là con Roundhead của người bạn cũ M.J.Bowen ở Bellows Falls, Vermont gần ba mươi năm trước đây. Con gà này thắng bảy độ liên tiếp lúc còn tơ mà không bị một vết xước nào và đang chuẩn bị đá trận thứ tám mùa đó khi tôi hỏi mua để làm giống. Khi nhận gà trong tay tôi thất vọng cùng cực. Nó có thân hình tròn thấp, dài như con vịt. Tôi chưa quyết định có nên dùng nó hay không, nhưng trong khi đang phân vân, tôi thả nó như “nguyên trạng” vào chuồng giống nơi con trống giống yêu thích của tôi đang cai quản.

Để rồi sau đó tôi nhận được một ngạc nhiên trong đời. Chú vịt chẳng đá hụt chân nào! Bạn có thể thấy mắt của nó nhắm vào điểm dự định đá, và lần nào nó cũng đá vào đó một cách chính xác như thể thợ mộc đóng đinh. Đầu, cổ, lưng, ngực, bạn có thể thấy nó nắn nót trước mục tiêu như một xạ thủ súng trường và lần nào cũng bắn trúng hồng tâm. Con vịt ngày xưa đó dạy cho tôi một bài học mà tôi không bao giờ quên, và từ đó tôi luôn tìm kiếm đặc điểm tương tự ở đám trống giống của mình.

Có lẽ những thứ sau đây không quan trọng bằng, nhưng là yếu tố chính để thành công trong thể loại cựa ngắn một cách ổn định. Theo đó, tôi ám chỉ đến khả năng đá liên tục không ngừng nghỉ hay xả hơi dù chỉ một giây. Trong đá cựa dài, gà giao nạp và làm gì đi nữa nó cũng thường kết thúc bằng việc dính cựa vào người đối thủ sau vài giây, khi mà nó được bắt lên, cho nghỉ 20 giây rồi đặt xuống cho đá lại. Nó đại loại giống như một nhân viên đường sắt (trackman) chạy từng quãng 50-yard [46m]. Nhưng trong đá cựa ngắn, sự việc lại khác. Cựa hiếm khi nào bị dính, kết quả là gà đá riết trong một, hai hay thậm chí là năm phút trước khi được bắt lên để nghỉ.

Bây giờ một con đá gấp gáp và kiệt sức trong ba mươi giây đầu tiên sẽ đuối và cần ngưng để thở. Nó đứng một chỗ (flat footed) để thở và pằng! Địch thủ dai sức đá chân nghiệt vào con gà không thể phòng thủ, và trận đấu sẽ kết thúc sau đó. Điều quan trọng hàng đầu trong đá cựa ngắn đó là gà phải liên tục di chuyển, từ đầu cho đến cuối trận, bất kể đã đá được năm giây hay năm phút. Ngưng đá lần thứ nhì vào bất cứ thời điểm nào đều có thể, và thường là như vậy, mất mạng. Một người bạn của tôi diễn tả điều này như sau “Tôi muốn thấy nó luôn làm gì đó, tôi không quan tâm đó là gì, nhưng tôi muốn thấy nó làm gì đó, thậm chí chỉ cần hụp hay chen lấn lòng vòng (shoving). Gì cũng được miễn đừng đứng yên và tự biến mình thành con vịt ngồi [cho địch nhắm bắn]”.

Nhiều năm trước đây tôi có vài con với thành tích đáng kể mà chúng sẽ khiến một sư kê đá cựa dài phát khùng. Mỗi khi mệt mỏi hay bị tang, chúng có một cách là áp sát đối thủ và gác đầu lên cổ hay lưng hắn. Chẳng làm gì gây hại cho địch, bạn cũng thấy đó, mà chỉ áp sát để tự vệ và lấy hơi. Gà giỏi đá cựa dài sẽ nắm vào đâu đó, đá xéo vào thân, và kết thúc trận đấu. Nhưng điều này không xảy ra với cựa ngắn. Gà địch có thể cố làm cái việc tương tự, nhưng tất cả những gì mà nó đạt được là tự làm mất sức mà không gây ra tổn thương nào. Vậy chừng nào mà gà tôi còn áp sát, thì không nguy hiểm lắm. Một khi gà địch ngừng một chút trong tầm đá là nó bị ăn đòn. Việc xô đẩy, chen lấn và tự vệ trông rất tệ, nhưng trong đá cựa ngắn nó lại hiệu quả. Không ai coi trọng lối phòng thủ này, nhưng trong đá cựa ngắn tôi phải công nhận rằng nó hiệu quả. Điều quan trọng đó là nó phải “luôn làm gì đó”, không ngừng để thở khi còn trong tầm đá và đứng yên cho địch đá.

Dĩ nhiên, nguyên tắc tương tự có thể áp dụng cho đá cựa dài, nhưng ở đó gà bị dính cựa quá thường xuyên nên chúng hiếm khi nào phải đá trong thời gian dài mà không phải bắt lên. Foxy Hewitt, một trọng tài và nhà tài trợ nổi tiếng, có lần nói với tôi “Điều mà tôi để ý nhất ở gà của anh đó là chúng luôn chiến đấu. Một số bầy gà đá như điên một lúc, nhưng chúng chậm lại và ngưng trong vài giây – nhưng gà của anh không bao giờ ngừng đá dù chỉ một giây và khi địch thủ ngừng lại thì đó là lúc chúng hạ thủ”.

Những phẩm chất khác
Vâng, về những phẩm chất khác, đại sư Peter Horrocks có lần nói “Đặc điểm quan trọng nhất mà gà chọi cần phải có là gân lực tự nhiên (brute strength)”. Đây là điều mà tất cả chúng ta cần ghi nhớ. Nó quan trọng trong đá cựa dài, trên thực tế tôi có bạn bè trong lãnh vực đá cựa dài vốn phụ thuộc nhiều vào đặc điểm này, nhưng nó thậm chí còn quan trọng hơn trong đá cựa ngắn. Gân lực để tranh đấu, gân lực để bộc phát. Dĩ nhiên, có ý kiến phản đối rằng gà đá bằng kiếm, không phải bằng nắm đấm hay gậy gộc. Dẫu vậy, gân lực bị tiêu hao nhiều hơn mức mà chúng ta vẫn nghĩ. Nó chẳng có vẻ là đặc biệt, nhưng giúp chiến thắng các độ gà.

Trong khi nỗ lực để đạt được tốc độ, lối đá và đẳng cấp tất cả chúng ta có xu hướng xem nhẹ đặc điểm cần thiết này. Chắc chắn rằng đó là thứ cần tìm kiếm và bảo tồn. Tôi nhớ lại 20 năm trước đây, khi làn sóng tốc độ và lối đá mới xâm chiếm vùng đá cựa ngắn, trong một giải derby ở Frederick, Maryland. Có cả chục đến mười lăm ứng viên hàng đầu mà từng con trong đó đều những chiến kê đẳng cấp như thế này, không con nào trong số chúng thực sự biết đâm. Một ứng viên khác, anh em nhà Levine, có bầy gà với gân lực kiểu cũ và không gì khác nữa. Chúng càn lướt qua đám gà còn lại như thể dao cắt bơ.

Một ví dụ khác: các bạn đều nghe về trận đụng độ cựa ngắn nổi tiếng giữa Law-McNerney hồi 30 năm trước. Law và Madigin có nhiều gà đẳng cấp hơn bất cứ ai trong nước. McNerney có bầy gà Grey [xám] bóng bẩy, nhưng bạn có biết những con mang lại phần lớn chiến thắng cho ông trong các trận đối đầu là gì? Ngày nay, điều này không mấy người biết, nhưng đó không phải là dòng Grey bóng bẩy, xinh đẹp của ông, mà là những con Muff [râu] điều mật đầu mào thô kệch. Chúng trông xấu như quỷ so với đám gà xinh đẹp mà Errol Hamm thả dùm Law và lối đá của chúng cũng chẳng có gì là đặc biệt ngoại trừ việc chúng có gân lực và cho đến cuối trận, chúng vẫn nguyên như vậy. Trên thực tế, tôi không nhớ bất kỳ trận nào mà đám Muff thua cuộc. Vì vậy, tất cả chúng ta, nhất là những tay đá cựa ngắn, không bao giờ được quên lời khuyên của Peter Horrocks rằng gân lực là một thông số quan trọng nhất mà gà chọi cần phải có.

Khả năng duy trì chân đá
Một đặc điểm quan trọng khác với gà đá cựa ngắn là sở hữu khả năng duy trì chân đá cho đến cuối một trận đấu kéo dài, trả cheo. Dĩ nhiên điều này cũng quan trọng đối với gà đá cựa dài, nhưng với gọng cựa cong dài, tần suất bắt gà và bản chất của thương tổn không cần viện dẫn đến đặc điểm này một cách thường xuyên. Tuy nhiên, trong đá cựa ngắn, khả năng duy trì chân đá chính xác được dùng đến gần như mỗi trận đấu. Khi hai bên đi đến chỗ cùng cực mà vẫn ngang cơ như xảy ra ở hầu hết các trận đá cựa ngắn, thì con có khả năng duy trì chân đá tốt hơn thường giành chiến thắng.

Khả năng duy trì chân đá mạnh này, dẫu bị kiệt sức hay tang nặng, là một đặc điểm di truyền. Nó dường như không liên quan trực tiếp với cơ chân hay lực cánh. Bạn từng thấy những con đùi to như gà tây và cánh dài như đại bàng mà không thể nhấc chân khỏi mặt đất khi kiệt sức. Một khi bị “mất chân đá” thì chúng không bao giờ phục hồi dẫu được cho nghỉ nhiều đến đâu. Mặt khác bạn thấy một số con ngực lép, yếu ớt lại dường như đá mạnh hơn ở cuối một trận đấu kéo dài so với lúc mới được thả.

Phil Marsh là một ví dụ tiêu biểu về đặc điểm này và ông thường tuyển chọn gà chủ yếu dựa trên khả năng duy trì chân đá. Nghe nói đôi khi ông xổ gà trong nửa giờ để xác định con nào đá mạnh hơn vào thời điểm cuối. Tôi nhớ lại lời của ông về dòng gà Butcher Boy năm xưa “Chúng là những chiến kê nhỏ con trông yếu ớt vốn nằm gọn trong tay bạn như một chiếc accordian, nhưng chúng có chân đá dữ dội và có thể duy trì nó cả ngày”.

Một nhà lai tạo mà tôi vô cùng tôn trọng tuyên bố rằng khả năng duy trì chân đá xuất phát từ cơ lưng. Ông cố dạy tôi cách xác định xem gà có cơ lưng phát triển hay không và chỉ ra một đặc điểm thể chất khác vốn là dấu hiệu của chúng. Nhưng tôi không có cảm quan của một bậc thầy hay nhãn quan đặc biệt như ông, điều dẫn đến kết cục rằng tôi vẫn còn lúng túng khi tuyển chọn đám mái giống vốn sở hữu phẩm chất tương tự.

Đòn đá
Sau cùng, chúng ta xét đến một nhóm đặc điểm mà chúng có thể được gom vào chủ đề chung về đòn đá (fighting form). Những đòn như cao đầu (high headness), nhanh, chân cao (high breaking), đá buông hay đá lông, cân bằng tuyệt đối vào mọi thời điểm, chân và ngón đưa ra trước khi đá, đá chọc [hay xạ, bắn tỉa], khả năng đâm gà nằm, đảo mình nhanh, đặc điểm đá bồi ngay sau một chân đá hiệu quả, và vô số đòn khác. Mỗi đòn trong số này đều xứng đáng có một chương riêng, nhưng bởi vì chúng được áp dụng cho cả hai thể loại cựa, nên không được thảo luận ở đây. Trên thực tế, tất cả chúng thậm chí còn cần thiết với thể loại cựa dài hơn là cựa ngắn và được phát triển thành cấp độ cao hơn nhiều bởi các sư kê đá cựa dài ở miền Nam so với các chiến hữu đồng đạo ở miền Bắc.

Gan lỳ
Sau cùng, chúng ta xét đến gan lỳ. Có lẽ nhều người trong số các bạn sẽ thắc mắc rằng phẩm chất sống còn này có bị bỏ qua hay không, nhưng tôi đặt nó sau cùng bởi vì nó áp dụng đồng thời cho cả cựa dài lẫn cựa ngắn. Có quá nhiều bài viết về chủ đề này nên bất kỳ ý kiến hay quan điểm nào của tôi đều trở nên thừa thãi.

Nội việc có bao nhiêu trận thắng chỉ nhờ phẩm chất gan lỳ đã đủ gây tranh cãi. Hiển nhiên là có một số, nhưng có lẽ chẳng mấy phần trăm. Tôi biết rằng tôi chẳng mấy khi gặp được đối thủ bỏ cuộc hay thậm chí chậm lại khi kiệt sức. Lần nào tôi cũng đụng phải trận dằng dai đến “cả dặm phía trước”, tôi mà mong được gì tốt đẹp từ địch thủ thì phải nói đó là ngày đại hỷ nhưng chả mấy khi được vậy. Trên thực tế, nhiều lần tôi đụng phải địch thủ vốn gần như hết cửa, gượng dậy và quất sụm gà tôi bằng một chân sau khi bên tôi đâm nó tơi tả. Dường như hầu hết gà của tôi đều gan lỳ như nhau hoặc không gan lỳ như nhau tùy thuộc vào quan điểm của bạn, bởi theo quan điểm của tôi chẳng có mấy trận đấu được quyết định chỉ bằng gan lỳ. Trong đa số trường hợp, những yếu tố quan trọng khác quyết định vấn đề, nhất là ngày nay với việc sử dụng cựa nhanh (fast) và sự phát triển của loại chiến kê siêu đâm.

Dĩ nhiên, có một số sư kê, trong cả cựa dài lẫn cựa ngắn, cảm thấy rằng trận đấu không thực sự bắt đầu cho đến khi chúng đi đến chỗ dằng dai. Nhưng hầu hết những ai mà tôi biết trong thể loại này đều phụ thuộc nhiều vào sức mạnh siêu đẳng, biệt dưỡng và thể lực của gà nhà, kết hợp với kỹ năng trong việc thả gà, để chắt lọc chiến thắng thay vì họ mong đợi đối phương bỏ cuộc hay chạy. Tuy nhiên, trong chủ đề này, có một điểm mà tôi dám nêu lên ý kiến: với câu hỏi thường gặp rằng thể loại nào thử thách sự gan lỳ nhiều hơn, cựa dài hay cựa ngắn? Không hề do dự tôi sẽ bỏ phiếu cho cựa dài.

Kết luận
Vâng, đây là quan sát của tôi về đá cựa ngắn khi so sánh với đá cựa dài. Hiển nhiên, còn có những khác biệt nữa mà tôi không nhớ ra khi đang viết bài này. Đồng thời còn có những sư kê khác, hoàn toàn giỏi giang, với những ý kiến và quan sát khác với những gì được nêu lên ở đây. Những bài viết như vậy hết sức được mong đợi. Bạn có thể cân nhắc cả hai bên và tự chọn lựa.

Bây giờ là câu hỏi lớn: Theo bạn đâu là phẩm chất mà bạn muốn gà nhà sở hữu, làm thế nào để đạt được những phẩm chất đó? Đấy là câu hỏi “vĩnh hằng”. Con người đấu tranh với nó trong hàng ngàn năm qua. Chưa có ai tìm ra câu trả lời. Nếu thỉnh thoảng những nỗ lực của bạn thành công, thì bạn hoàn toàn có thể tự hào. Tôi hy vọng phần thưởng đáng trân trọng này có thể đến với từng người trong số các bạn.


==============================================================================


Ghi chú
Nếu có điều gì trên đời khiến bạn thay đổi mãi mãi thì đó chính là những bài viết như thế này. Sau khi đọc xong bạn sẽ “không còn là em của ngày hôm qua” nữa. Rất nhiều người nhận thức một cách sai lầm rằng những gì được ghi ra bằng chữ, nhất là lại rất dài và chi tiết, là đống “lý thuyết suông”. Không phải như vậy. Chẳng có gì trong cái thế giới chọi gà này mà không xuất phát từ kinh nghiệm và thực tế đá trường. Chẳng qua, thay vì bạn học từ mấy đại ca hay thầy gà trong xóm thì ở đây bạn học từ một đại sư kê lừng danh. Hy vọng rằng bạn sẽ lãnh hội được thứ công phu “vùi sâu và tăm tối” nhất trong bộ môn chọi gà: lắp cựa!