Các phương pháp lai tạo truyền thống cho bầy gà nhà (Craig Russell)

Các phương pháp lai tạo truyền thống dành cho bầy gà nhà
Craig Russell (với Dick Demansky & Christine Heinrichs) - www.backyardpoultrymag.com

Hội Bảo Tồn Gia Cầm (SPPA - Society For The Preservation Of Poultry Antiquitie)

Cám ơn Dick vì đã chia sẻ kinh nghiệm lai bổn (clan mating) của anh và cám ơn Christine vì đã giúp diễn giải suy nghĩ của chúng tôi cho những ai còn thiếu kinh nghiệm nuôi gà.

Vào thời hiện đại, thời của những trại ấp lớn và sản xuất gia cầm quy mô, lai tạo gà trở thành một nghệ thuật thất truyền. Nhưng với những nhà bảo tồn hay những ai nghiêm túc trong việc duy trì một bầy gà chất lượng tự tồn, các phương pháp lai tạo truyền thống vẫn là tốt nhất.

Bằng việc thiết lập một bầy gà nhỏ thuộc giống hiếm và cổ, người sở hữu có thể giúp phục hồi giống gà. Nhiều người cảm thấy sung sướng khi giải cứu những giống gà giá trị này, cùng với đóng góp của chúng về sản lượng trứng và thịt và vẻ ngoài độc đáo. Việc gia tăng số lượng các bầy gà nhỏ ở mỗi giống hiếm cũng bảo vệ giống gà khỏi bị hủy hoại bởi một tai họa đơn lẻ.

“Thành công” có thể mang những ý nghĩa khác nhau đối với các nhiệm vụ khác nhau. Thành công có thể bao hàm sự xuất sắc về phẩm chất khai thác (utilitarian qualities) chẳng hạn như sản lượng trứng và thịt cũng như thẩm mỹ ở gà cảnh và việc bảo tồn giống ở gà hiếm. Gia cầm thường được phân loại theo mục đích khai thác (utility) và làm cảnh (fancy). Một cách lý tưởng, những phẩm chất này nên được kết hợp. Bằng cách dõi theo bản Tiêu Chuẩn Hoàn Hảo (Standard of Perfection) và tuyển chọn theo phẩm chất sản lượng, hai mục đích có thể đem lại may mắn cho sân gà của bạn.

Người mới có thể muốn tập trung vào những phẩm chất khai thác. Chúng là nền tảng tốt để xây dựng. Những phẩm chất này có thể được đong đếm bằng số lượng hay trọng lượng, nhưng bị chi phối bởi những quy luật di truyền tương tự chẳng hạn như kiểu dáng hay thể loại (type).

Các phương pháp lai tạo truyền thống nói chung hiệu quả nhất trong việc giữ gìn bầy gà nhỏ về lâu dài. Chúng bao gồm lai cuốn, lai nâng cấp, lai bổn và pha.

Lai cuốn

Lai cuốn (rolling mating) là một phương pháp đa năng. Với phương pháp này, nhà lai tạo có thể duy trì một quần thể sống động trong quá trình mài dũa kỹ năng lai tạo và trau chuốt nghệ thuật đánh giá.

Đừng e ngại phải bắt đầu với con giống chưa hoàn hảo. Bạn hãy kiếm thứ tốt nhất có thể, nhưng lai tuyển chọn là điều mà việc bảo tồn bất kỳ loại vật nuôi nào đều áp dụng.

Những người sở hữu bầy gà nhỏ sẽ thành công nhất với giống gà mà họ yêu thích. Niềm vui trong việc quan sát một bầy gà xinh đẹp, đồng nhất vốn phát triển từ một chương trình lai tạo thành công là không gì sánh nổi.

Lai cuốn đòi hỏi tối thiểu hai chuồng cho mỗi giống hay biến thể với lượng ghi chép tối thiểu.

Lai cuốn tuyển chọn những trống và mái tơ tốt nhất mỗi mùa và cản chúng về những con giống tốt nhất ở mùa trước. Trống tơ được cản với mái trưởng thành, mái tơ được cản với trống trưởng thành.

Lai cuốn có thể cải thiện con giống và duy trì sự đa dạng gien trong một bầy gà nhỏ, nhưng các bầy gà lớn có nhiều cơ hội hơn để tuyển chọn những đặc điểm mong muốn.

Chuyên gia lai tạo lâu năm Bruce Lentz, một nghệ sĩ đàn dây (stringman) và nhà lai tạo nổi tiếng trong giai đoạn từ 1930 đến 1970, cảm thấy một chương trình lai tạo nên đặt nền tảng trên tối thiểu hai trio [bộ tam – một trống hai mái], tốt hơn là hai trống với từ 8 đến 10 mái. Việc này sẽ cho bạn một nền tảng di truyền tốt hơn. Nhưng nên nhớ rằng, một trio đơn lẻ có thể là nền tảng của một bầy gà nhỏ.

Sau mỗi mùa, gà già được gom lại và thanh lọc còn những trống và mái tốt nhất. Những trống và mái tơ tốt nhất được tuyển chọn từ đám gà non. Việc ghép trống trưởng thành với mái tơ và trống tơ với mái trưởng thành sẽ giữ cho hệ thống vận hành.

Kiểm soát tỷ lệ giới tính trong các chuồng. Để đạt tỷ lệ thụ tinh tối ưu, ghép một trống với 10 mái là vừa. Với những giống gà nhỏ con, 12 mái không phải là quá nhiều, trong khi những giống gà to nặng và có lông chân thường phù hợp hơn với chỉ 8 mái mỗi trống. Trống sung mãn có thể tạo áp lực lên mái nếu số lượng mái quá ít. Điều này thường không phải là vấn đề trên bãi thả và có thể kiểm soát trong chuồng trại bằng cách dời trống từ lồng này sang lồng nọ hay chỉ cho phép chúng tiếp cận bầy mái cách ngày [ngày thả ngày không].

Bruce thường duy trì các bầy lai nhánh (side mating) tập trung vào việc thiết lập những đặc điểm mong muốn cao độ. Những con như vậy hoặc con giống phi quan hệ (unrelated) có thể được cản vào nhánh mái tơ hoặc trống tơ. Từ “nhiệm vụ” là đúng nhất. Đó có thể là những đặc điểm khai thác về sản lượng trứng và/hay thịt, thể loại, màu sắc, chất lượng lông hay kiểu mồng, hay một số kết hợp.

Lai cuốn, như mọi phương pháp lai tạo khác, phụ thuộc vào khả năng tuyển chọn con giống. Đây là phương pháp cổ truyền dành cho trại gà nhỏ vốn cũng được các nhà nuôi gà kiểng và triển lãm áp dụng.

Nâng cấp

Nâng cấp (grading) là quy trình mà theo đó, một quần thể có thể được điều chỉnh bằng cách cản lặp lại với một dòng, biến thể hay giống gà khác. Bằng sự kiên nhẫn, một bầy gà hiện hữu có thể được cải thiện hay thay đổi toàn diện. Đây là phương pháp cổ được sử dụng lâu đời bởi các nhà lai tạo chuyên nghiệp trên bò, ngựa, heo, cừu, dê, chó và những loài vật nuôi khác.

Với mục đích thực tế, tám thế hệ sẽ tạo ra hàng thuần. Hầu hết con giống lớn thuộc thành phần mở rộng (open registries) đều đảm bảo tình trạng Thuần sau sáu thế hệ. Trong trường hợp một biến thể được nâng cấp thành biến thể khác, hay một dòng hay giống được nâng cấp bằng cách đưa dòng khác vào, thì cần thêm vài thế hệ nữa trước khi toàn bộ hậu duệ được trả về phương pháp lai tạo thông thường.

Nâng cấp đôi khi bị cho là làm thay đổi đặc điểm của một giống. Nếu được thực hiện một các phù hợp và duy trì trong ít nhất sáu thế hệ, thì độ thuần giống được bảo tồn.

Sự kết hợp giữa lai cuốn với lai nâng cấp có thể được áp dụng để phát triển những giống hay biến thể mới bằng việc cản anh em nửa-máu hay ba-phần-tư-máu và tuyển chọn một khi gà bắt đầu thể hiện các đặc điểm mong muốn. Sự kết hợp giữa những kỹ thuật này có thể củng cố các tính trạng mong muốn và giúp xây dựng quần thể.

Lai bổn

Lai bổn (clan mating) là một phương pháp lai tạo khác dành cho những bầy gà nhỏ. Dick Demansky, nhà lai tạo gà chọi Anh (Old English Game) danh tiếng thuộc SPPA từ 1966, đã duy trì một bầy gà mạnh khỏe bằng những con giống vốn không có quan hệ huyết thống.

Phương pháp lai bổn phân bầy gà ra thành các bổn (family) khác nhau. Rồi các bổn được duy trì như những nhóm riêng và được cản theo dòng mái hoặc dòng trống.

Phương pháp lai bổn của Demansky sử dụng bổn mái. Khi nở, tất cả gà được đánh dấu màng chân và gắn vòng cánh theo bổn mẹ. Anh ghi chép mã số của chúng khi thả lồng.

Bổn mái (matriarchal clan) được tính theo mẹ, tức gà mái. Bổn trống (patriarchal clan) được tính theo gà trống. Trống và mái cùng bổn không bao giờ được cản với nhau. Bổn mái thường được ghép cặp [pair-mated – tức lai đơn]. Bổn trống có thể cản một trống với một bầy mái lớn, thường là có quan hệ huyết thống [lai bầy].

Gà phải luôn được ghép với con vốn có thể bù đắp cho nhược điểm của chúng. “Chúng luôn có nhược điểm đâu đó”, Demansky viết “Ở tất cả các triển lãm mà tôi chấm thi trong nhiều năm trời, tôi chưa bao giờ chấm con nào hoàn hảo”.

Với bổn mái, trứng phải được đánh dấu để nhận diện từng mái. Ấp trứng bằng gà mái là tiện lợi nhất.

Nếu một cặp cho kết quả tốt, chúng có thể được ghép với nhau mãi. Hay các cặp có thể hoán đổi để kiểm tra cách kết hợp khác. “Việc này ngăn cản bất kỳ cá thể nào gây quá nhiều ảnh hưởng lên một bầy hoàn chỉnh”, Demansky nói.

Một trống với những đặc điểm xuất sắc có thể được cản với tất cả mái không thuộc bổn của mình. Bổn được định nghĩa theo huyết thống, chứ không phải đặc điểm. Nếu một con té ra màu lông hay những đặc điểm tương tự với bổn khác, thì trống hay mái đó vẫn thuộc về bổn huyết thống của mình.

Lai bổn hoạt động tốt nhất với tối thiểu ba bổn. Về nguyên tắc, các nhà lai tạo duy trì bổn theo số lẻ, dẫu bất kỳ số nào lớn hơn 2 đều được.

Lai bổn, theo truyền thống, được các sư kê và các nhà triển lãm áp dụng.

Pha

Ở dạng triệt để nhất, các trống mới được đưa về bầy hằng năm.

Thậm chí khi các trống mới được đưa về bầy sau mỗi hai hay ba năm, phương pháp này vẫn duy trì một mức độ đa dạng gien cao trong bầy gà. Dẫu sự đồng nhất bị ảnh hưởng, phương pháp này có xu hướng tạo ra quần thể sinh động, và chủ yếu được dùng trong các nhiệm vụ khai thác. Như với bất kỳ phương pháp nào, việc bắt đầu với con giống chất lượng sẽ cho ra kết quả tốt nhất.

Ghi chép

Các phương pháp lai tạo khác nhau đòi hỏi lượng ghi chép khác nhau. Lai bổn theo dõi từng con một. Lai cuốn và pha đòi hỏi ít hoặc không cần ghi chép. Dẫu để có kết quả tốt nhất, ít nhất trong năm, cá thể mới ấp nở cần được ghi chép. Phương pháp bổn mái đỏi hỏi lượng ghi chép lớn nhưng mỗi cá thể đều có chung tổ tiên.

Đặc trưng từng bầy

Chọn phương pháp phù hợp với nhu cầu của bạn nhất. “Có lúc cần lai cận huyết, có lúc lai dòng, và có lúc lai xa”, Demansky viết “Các nhà lai tạo hiểu biết làm hết thảy mọi thứ một khi nhu cầu xuất hiện”.

Những người nuôi bầy gà nhỏ có thể tìm ra phương pháp phù hợp với mình và mục đích nuôi gà của mình. Những người đam mê và háo hức có thể bố trí hai mùa lai tạo mỗi năm. Số khác có thể thấy một mùa là đủ.

Việc tuyển chọn gà với tuổi thọ, cao sản sẽ phát triển thành những dòng với tỷ lệ chết thấp và cấu trúc sống động, luôn là mục đích của các nhà lai tạo lão thành.

Các phương pháp cao sản hiện đại với tỷ lệ chuyển hóa thức ăn cực cao, tăng trọng nhanh, phát dục sớm và sản lượng trứng cao đều không có lợi cho tuổi thọ. Các vấn đề liên quan đến sức khỏe thường gắn liền với các dòng gà cao sản ngày nay. Trong hầu hết trường hợp, các phương pháp hiện đại thực sự làm giảm tuổi thọ khai thác cũng như tuổi thọ thực sự của gà.

Để sản xuất nhỏ lẻ và thiết lập một bầy gà gần đạt trạng thái lý tưởng của giống, một quần thể sống lâu với khả năng khai thác kéo dài là phù hợp. Mục đích của các nhà bảo tồn gia cầm và người chăn nuôi gà vườn nghiêm túc phải là lai tạo một dòng đẻ sai mà không bị suy giảm sức sống và duy trì tỷ lệ thụ tinh năm này sang năm nọ.

Gà già phải được chủ động tuyển chọn và thanh lọc. Do đó, một con giống đã kiểm chứng có lẽ được thay thế bằng con non hơn với kiểu dáng ưu việt hơn nhiều.

Một số màu lông có xu hướng xuống cấp theo độ tuổi. Gà với màu sắc thích hợp trong năm đầu đời không bị loại bỏ bởi màu lông xuống cấp sau này, nhưng không được ưu tiên hơn gà có cùng độ tuổi, kiểu dáng và sức sống vốn duy trì được màu sắc ưu việt. Đây thực sự là lời khuyên tốt để áp dụng cho bất kỳ giống gà vườn nào, nhưng hiển nhiên, nên được theo đuổi bởi những ai đang giữ các giống gà cổ, Demansky kết luận.

Bẫy ổ

Việc tuyển chọn những dòng không ấp và chịu bẫy ổ (trap nesting) là những công cụ mà các nhà lai tạo hiện đại từng sử dụng để gia tăng sản lượng trứng ở gà công nghiệp. Việc tuyển chọn ngược lại với huyết thống tự nhiên đã xảy ra từ hàng ngàn năm qua ở những khu vực như Trung Quốc, Ai Cập và Trung Đông những nơi mà việc ấp nở nhân tạo được áp dụng. Thậm chí ở những vùng khác, việc ấp nở tự nhiên vẫn tồn tại cho đến tận gần đây, những giống gà nhất định vẫn được tuyển chọn để cho sản lượng trứng cao và ấp nở đơn giản bằng gà mái vốn được tuyển chọn để cải thiện khả năng ấp hay ít ra cũng duy trì được mức độ tự nhiên của tính trạng.

Các dòng và giống gà đẻ cao sản đã tồn tại từ lâu. Nhưng chính bẫy ổ cùng với việc điều chỉnh độ dài ngày và thành phần thức ăn tốt hơn đã nâng sản lượng trứng đến mức cao nhất.

Những người nuôi bầy gà nhỏ có thể, và đã từng áp dụng kỹ thuật này. Xét về khía cạnh thời gian và tiền bạc, bẫy ổ vẫn kinh tế và cũng có những mẫu thiết kế tại gia.

Vào những năm 1960, tôi để ý một số nhà lai tạo nhỏ kể cả những người đang làm việc với những giống ấp trứng và đang cố cải thiện hay duy trì đặc điểm mà nó dùng kết quả bẫy ổ như một phần của tiêu chuẩn tuyển chọn. Trong một số trường hợp, mái tơ năm nay được cho sử dụng bẫy ổ và chỉ những con đẻ sai nhất mới được đưa vào chương trình lai tạo năm sau. Với những nhà lai tạo khác, bẫy ổ và sản lượng trứng chỉ là một trong nhiều yếu tố để đánh giá mái nào sẽ được dùng tiếp vào chương trình lai tạo.

Với những ai không thể đáp ứng thời gian và việc ghi chép mà phương pháp bẫy ổ đòi hỏi, vẫn có những phương pháp đã kiểm chứng khác, nhưng thường chậm hơn vốn cho phép sự phát triển của các dòng gà với sản lượng trứng tốt. Khởi sự ấp nở sớm trong mùa lai tạo. Những con đẻ tốt nhất thường bắt đầu đẻ trước tiên. Chọn con giống đẻ tốt trong điều kiện ngày ngắn, ánh sáng tự nhiên [điều kiện xứ lạnh]. Nếu bạn nắm rõ các mái của mình và trứng của chúng để biết con nào đẻ khi nào, ưu tiên chọn những mái với chu kỳ đẻ dài không ngắt quãng so với những con ngừng thường xuyên. Chọn những mái đẻ với lỗ huyệt to, mềm. Mái không đẻ có lỗ huyệt nhỏ, thường nhăn nheo. Những con đẻ tốt sẽ vẫn đẻ vào những ngày ngắn và lạnh giá, chúng cũng đẻ vào mùa nóng. Những con đẻ tốt có xu hướng thay lông trễ và nhanh chóng. Những mái vẫn đẻ trong khi đang thay lông cũng thường là những con đẻ tốt.

Dẫu chúng ta đang nói về việc đẻ trứng hay bất kỳ tính trạng nào khác, hãy chọn gà giống của bạn bằng tay, cũng như bằng mắt và dữ liệu tiểu sử. Một gà giống phải chắc chắn và nở nang mà không mập. Chân phải vững vàng. Mọi gà giống phải thể hiện đúng kiểu hình dòng giống của mình. Mắt phải sáng, trong và nằm đúng chỗ. Cánh phải đóng phù hợp. Hãy vận dụng tiêu chuẩn giống gà của bạn.

Trên tất cả, hãy theo đuổi chương trình lai tạo của bạn. Tôi thỉnh thoảng nghe nói về các nhà lai tạo những người nghĩ rằng họ đang áp dụng lai cuốn khi cản trống trưởng thành với mái tơ và trống tơ với mái trưởng thành nhưng đơn giản loại bỏ thế hệ già nhất mỗi mùa. Điều này hạn chế việc tuyển chọn theo tuổi thọ và loại trừ họ khỏi việc sử dụng lâu dài những cá thể thực sự siêu việt.

Một chương trình lai tạo phải nhấn mạnh đến những đặc điểm bảo tồn chẳng hạn như chất lượng thịt và kỹ năng làm mẹ tốt ở giống gà Dorking và gà chọi (Game), hay sản lượng trứng cao ở Minorca và Lơ-go (Leghorn). Ở nhóm đầu, một mái tơ không chịu ấp sẽ không được dùng làm giống vào năm thứ hai. Con đẻ ba kỳ sẽ được ưu tiên hơn so với con chỉ đẻ một hay hai kỳ. Ở nhóm thứ hai, hãy cân nhắc đến hình dạng và kích thước của trứng cũng như sản lượng tổng thể.

Trong mọi trường hợp, đừng sử dụng những con từng thể hiện dấu hiệu bệnh tật làm giống. Việc tuyển chọn chỉ tập trung vào sản lượng có xu hướng làm giảm chất lượng kiểu dáng. Việc tuyển chọn chỉ tập trung vào vẻ đẹp thường làm giảm sản lượng. Việc kết hợp những dòng này sẽ cho phép nhà lai tạo giỏi nhanh chóng tạo ra một bầy gà sản lượng cao, ngoại hình gần như hoàn hảo.

Những bầy gà nhỏ cô lập có mức độ an toàn sinh học mà các trại gà công nghiệp đông đúc chỉ có thể mơ đến vì vậy một khi bầy gà của bạn được thiết lập, hãy thật cẩn trọng khi đưa gà từ bên ngoài vào.

Trong bài viết tương lai, tôi sẽ đề cập đến những biến thể tương thích để pha và cản. Vào lúc này, hãy thực hiện phương pháp đó!

Hỗ trợ của SPPA

Các thành viên SPPA có nhiều năm kinh nghiệm với những phương pháp ở đây và những phương pháp khác nhằm duy trì và phát triển các giống gà phổ biến, hiếm và cổ. Tạp chí xuất bản hằng quý thường có những bài viết của các thành viên về những phương pháp lai tạo có hoặc vô tác dụng theo mục đích của họ.

Phí thành viên một năm là 12.5 đô-la và bao gồm cả Danh sách Nhà lai tạo, liệt kê tất cả thành viên SPPA, những thứ mà họ nuôi và làm thế nào để liên hệ họ. Để gia nhập, hãy gửi thanh toán cho Dr. Charles Everett, 122 Magnolia Lane, Lugoff, SC 29078.


===========================================================================


Ghi chú

*Lai nâng cấp (grading) nếu diễn ra bên trong một dòng hoặc biến thể là lai dựa (flock sourcing) hoặc lai xa (out-breeding), nếu diễn ra với dòng hoặc biến thể khác là pha (crossbreeding), còn nếu diễn ra với giống gà khác là pha bậc (grading).

*Thuật ngữ “bổn” ở đây gần đúng theo cách hiểu ở ta. Bổn mái bao gồm “mái gốc” đầu dòng và các mái con, mái cháu của nó, tức “mái nhánh”. Như vậy, nếu tại điểm xuất phát mỗi bổn là một dòng hay giống riêng biệt, thì các bầy lai là pha. Sau một số thế hệ các bổn sẽ có quan hệ huyết thống đủ gần để có thể được coi là các phân dòng bên trong một dòng gà mới, các bầy lai giờ đây được tính là lai xa. Lai xoay (spiral mating) là một dạng lai bổn đặc biệt. Lai bổn có thể coi là một cách pha và tạo dòng gà chọi, tuy mất thời gian nhưng đỡ rủi ro hơn vì không phải khóa dòng tức cận huyết sâu như phương pháp chính thống.

*Bẫy ổ là cái ổ mà một khi vào đẻ, gà sẽ bị bẫy lại đó, chờ người thu hoạch trứng và đánh dấu theo gà mẹ. Qua thống kê sẽ biết mái nào tốt hơn mái nào, từ đó quyết định giữ lại con nào.