“Lem” hay “Nhiễm” Màu ở Betta là gì?

“Lem” hay “Nhiễm” Màu ở Betta là gì?
Dr. Gene Lucas, PhD – http://www.bettas4all.nl/viewtopic.php?f=7&t=7699#.Wa08DsgjGM8

Một trong những vấn đề làm phiền các nhà lai tạo Betta đang cố tạo ra các thể loại (type) đơn sắc để triển lãm, là hiện diện thông thường, nhất là ở vây, của hai màu hoà trộn vào nhau. Ở các thể loại đơn sắc, điều này bị coi là một nhược điểm nghiêm trọng. Tôi nghĩ những tính trạng như vậy được nâng mức độ quan tâm bằng việc chỉ định lỗi (fault) theo tiêu chuẩn triển lãm và rằng sự tồn tại của tiêu chuẩn khiến các nhà lai tạo tuyển chọn theo hướng được kiểm soát, vốn có thể có hiệu ứng tiêu cực đến sự phát triển của những thể loại mới xuất hiện nhưng chưa được công nhận bởi triển lãm và các tiêu chuẩn đánh giá. Tôi sẽ mô tả thể loại này ở Betta, rồi thảo luận chi tiết hơn về ảnh hưởng của các tiêu chuẩn.


Một con Betta đực đuôi delta thuộc thể loại được gọi là đa sắc xanh dương (blue multicolor). Nó có thể bị cho là có “lem” đỏ (red “wash”) ở màu xanh của vây hay màu xanh có thể bị xem là “nhiễm” (bleeding) đỏ ở vây. Nó không thể dự thi như cá đỏ hoặc cá xanh bởi vì cả hai màu đều được xếp vào thể loại đơn sắc cho mục đích triển lãm.

“Lem” hay “Nhiễm” Màu ở Betta
Thuật ngữ phổ biến nhất được nghe khi người ta thảo luận về những con cá này, là mấy thứ như “màu xanh bị nhiễm đỏ” hay “vây đỏ có lem xanh trên đó”. Tôi đang cung cấp hình ảnh của một con cá điển hình có “vấn đề” này. Hầu hết đều công nhận nó như là một biến thể màu phổ biến, thứ mà chúng ta đã gọi là “đa sắc” (multicolor) khi các lớp màu của IBC ban đầu được xây dựng. Con cá này xuất phát từ một bầy với cá cha mẹ là xanh và đỏ, mục đích là cố tạo ra kiểu hình tím.

Trong khi con này nhìn chung có màu tím, nó rõ ràng không phải là một hợp sắc đồng nhất (solid blend) của hai màu mà thực sự đỏ ở một số nơi và xanh ở những nơi khác. Rất nhiều cá Betta từ hầu hết các bầy đều thuộc loại này. Điều xảy ra đó là chúng không phải là một đơn sắc nào đó, cũng chẳng phải là nhị sắc (với thân một màu và vây màu khác). Các màu trà trộn tạo ra những hợp sắc của cả màu nền (đỏ trong trường hợp này) lẫn màu “ngoài” (xanh trong trường hợp này).

Mặc dù có rất nhiều cá Betta đơn sắc, nền sẫm xuất sắc, nhưng không mấy con hoàn hảo. Màu đỏ đẹp nhất là thứ mà tôi gọi là đỏ đào (cherry). Chúng sở hữu thứ mà chúng ta gọi là gien blond [hoe] mà nó làm giảm lượng đen và dường như tăng cường độ đỏ. (Màu đỏ cũng có thể đậm và lan rộng ở cambodian Betta nhưng chúng là cá nền nhạt và điều đó là hiển nhiên. Màu của chúng không bao giờ tốt bằng đỏ nền sẫm). Chẳng may, gần như mọi cá đỏ đều có viền đen (black rim) hay chấm đen hình oval trên mép vảy (edge of scales). Màu đỏ tự nó dường như phát triển hơi chậm hơn các màu khác và đi sau sự phát triển của vây. Hiển nhiên, điều này đáng chú ý nhất ở cá đực đuôi dài. Một lỗi ở đây đó là màu có thể nhạt hay bớt đậm hơn ở mép vây (tip) khi chúng dài ra.

Ở cá Betta ánh kim như xanh lục và xanh dương, màu có thể phát triển một mật độ dày đặc mà thoạt trông nó dường như che phủ các màu khác. Nó cũng có thể lan tỏa (phân bố rộng hơn) để bao phủ thân và tất cả các vây ngoại trừ vây ngực và kỳ (ventral). Ở cá hoang dã, màu này được giới hạn ở các hàng đốm trên vảy và các vạch (streaks) hay hoa văn trên vây. Tuy nhiên, một hạn chế đáng chú ý ngăn cản màu này lan tỏa toàn thân. Nó hầu như không bao giờ lan đến đầu và các vây đã nói. Để những vùng đó được bao phủ là điều hết sức được chuộng và đôi khi chúng đạt được. Các nhà lai tạo cẩn trọng cố gắng cải thiện khả năng này. Vây ngực luôn trong suốt và kỳ luôn đỏ với chóp trắng. Kỳ đỏ ở Betta xanh lục hay xanh dương được coi là không mong đợi (undesirable), trong khi về phía khác, nếu một hay cả hai cặp vây này là xanh lục (xanh dương, xanh thép), thì điều đó được coi là rất mong đợi.

Các lớp màu của IBC đòi hỏi đỏ đơn sắc hay xanh đơn sắc (hay tím đơn sắc nếu nó thể hiện như vậy). Khả năng khác là thể loại nhị sắc khi mà thân có thể xanh và vây đỏ (hay ngược lại) nhưng ở cá nhị sắc, các màu nên được giới hạn rạch ròi ở thân hoặc vây. Sự chồng lấn màu (overlapping) từ thân sang vây hay hiếm hơn, từ vây sang thân, bị coi là lỗi nặng (major) ở thể loại nhị sắc. Thân của con Betta trong ví dụ của tôi có màu tím khá đồng đều nhưng vây không hẳn đỏ hay xanh. Áp dụng thuật ngữ được mô tả sớm hơn trong thảo luận này, chúng ta có thể nói những chỗ nhị sắc đó là xanh lem đỏ hay đỏ nhiễm vào xanh (hay nghịch đảo của chúng, đỏ lem xanh và xanh nhiễm vào đỏ), cách nào cũng tiện cho người sử dụng.

Tiêu chuẩn betta công nhận các thể loại màu pha trộn (mixed) bằng cách gọi chúng là cá đa sắc (multicolors) nhưng tôi không tin có nhiều nhà lai tạo cố gắng cản chúng. Tôi ngờ rằng hầu hết đều đến từ những bầy vốn được làm để tạo ra thể loại đơn sắc và phải bị thanh lọc nếu chúng chỉ phù hợp với các lớp đơn sắc. Nhiều con cũng trôi dạt vào một lớp đặc biệt được gọi là “Dạng và Vây” (Form and Finnage) vốn được lập ra để chấp nhận những con xuất sắc nhưng không thể dự thi trong các lớp đơn sắc.

Buộc Nhà Lai Tạo Cản theo Tiêu Chuẩn
Bởi vì tôi đề nghị sự ảnh hưởng bằng các tiêu chuẩn đánh giá nên tôi cần đi sâu vào chủ đề. Nhìn chung, việc có các lớp (classes) và tiêu chuẩn (standards) là vô cùng cần thiết. Những người vốn nuôi bất kỳ loài động vật (cá, bò sát, chim, động vật có vú v.v.) hay thực vật (hoa, cây ăn trái, cây thân gỗ v.v.) nào cho bất kỳ kiểu thi thố nào, đều có một điểm chung thú vị, đó là việc cố gắng đạt chuẩn. Những đặc điểm liên quan có thể là hình dạng, màu sắc, hoa văn, mùi, vị, tốc độ, sức mạnh… bất cứ gì.

Nếu chúng ta muốn có sự thi thố, chúng ta cần phải có quy trình công bằng (leveling procedure) nào đó. Bất cứ đâu có sự khác biệt thì sẽ có những ý kiến khác nhau về cái nào là “nhất” hay được mong đợi nhất. Giải pháp là xây dựng những hệ thống vốn cố thả (pit) con này với con kia thuộc cùng thể loại với nó. Do đó các cuộc triển lãm, cuộc đua (races) hay những dạng thi đấu khác được tổ chức thành nhiều lớp, phân lớp hay cấp độ phân loại khác mà hy vọng, chúng sẽ đáp ứng được mục đích. Một cách lý tưởng, các lớp nên được xác định bởi những người có kinh nghiệm, vốn nỗ lực xây dựng các bộ tiêu chuẩn chừng mực và hợp lý nhất cho bất cứ thứ gì, vốn được xếp hạng trên một nền tảng cạnh tranh.

Làm thế nào bạn so sánh giữa táo và mận (apricot)? Hãy tưởng tượng về một cuộc triển lãm chó mà mọi ứng viên (entrants) đều thi thố trong một lớp. Làm thế nào để xác định con thắng cuộc? Việc đánh giá, mà tốt nhất gần như luôn là phê bình, sẽ cảm tính và thiếu định hướng, là thuần túy chủ quan. Một trọng tài có thể thích chó với kích thước nhất định; trọng tài khác, màu sắc; người khác nữa; tính cách (personality); và vân vân. Đây là bí quyết để hỗn độn trở thành trật tự. Hãy nghĩ về bất cứ loài nào, từ chó cho đến hoa huệ (daylilies), và bạn nhận ra chân lý này. Ví dụ, nếu bạn từng theo dõi Westminster Dog Show trên TV thì bạn sẽ hiểu ý tôi.

Hãy mở rộng ví dụ về chó. Mọi người đều thấy rằng chó thuần dưỡng có mức độ biến dị (variation) lớn. Chúng từng được phát triển thành những giống (breed) khác nhau trong một thời gian dài, và trên thực tế, những giống mới đang được tạo ra khá thường xuyên. Mỗi giống đều được đặc điểm hóa bằng việc sở hữu một tập hợp các biến dị vốn xuất hiện và được bảo tồn ở chó thuần dưỡng. Không cần lấy thật nhiều biến dị để cung cấp chất liệu cho một giống riêng biệt. Hãy xem vài trong số chúng:

1. Kích cỡ (size). Chó phân bố theo kích cỡ từ rất nhỏ (Chihuahua) chỉ vài pound đến cực lớn (Saint Bernard) vốn cân nặng trên một trăm [pound]. Mỗi giống đều có một tầm kích cỡ được chấp nhận… và giới hạn.

2. Màu sắc (color). Chó xuất hiện trong một tầm rộng từ đơn sắc trắng, vàng, đỏ và đen, đến màu pha đủ kiểu (German Shepherds, Dobermans v.v.) và hàng loạt hoa văn, hoa văn như-mền (Collies, Beagles…), đủ loại đốm (Dalmatians, Pointers v.v.) và nhiều màu khác.

3. Lông (hair). Có thể thẳng, uốn lượn, xoăn v.v., và có thể dài, trung bình, ngắn hay thậm chí không lông! Nó có thể mượt và mềm hay thật thô ráp (một số Shar-peis). Bên cạnh biến dị tự nhiên, lông thường được cắt tỉa thành những kiểu (styles) và mẫu (patterns) độc đáo. Một cách nhân tạo, lông có thể được nhuộm, cắt tỉa và nhổ để khiến một cá thể phù hợp hơn với chuẩn.

4. Hình dạng (Form) hay Cấu tạo (Configuration). Các giống được phát triển để tận dụng một số tính trạng như mặt ngắn (Pugs, Boxers, v.v.) hay chân thật ngắn (Daschunds, Bulldogs .v.v), kích thước tai, hình dạng và định hướng (orientation) (Great Danes, Boxers v.v.) và vân vân. Một vài bộ phận có thể được “cải thiện” và thường được thay đổi một cách nhân tạo, chẳng hạn như bằng cách tỉa tai và đoạn (cắt bỏ) một phần đuôi.

5. Tính tình (temperament). Chó phân bố theo tính tình từ hiền lành và đáng yêu (Golden Retrievers, Border Collies) đến hung dữ và nguy hiểm (Pit Bulls, Chows v.v.). Một số chó nhỏ có thể hoàn toàn hung dữ và một số con thật lớn lại hiền lành.

6. Công dụng (utility). Nhiều giống được phát triển cho những mục đích chuyên biệt chẳng hạn như kéo xe, chăn cừu, gia súc v.v., săn lùng, bao gồm theo dấu con người và đánh hơi hành lý, chạy đua, làm chó canh, chó dẫn đường (seeing eye) và tương tự. Một số tốt nhất chỉ để làm bạn hay thú cưng.

Bản tóm lược này cho thấy rằng vài tính trạng khác nhau cũng có thể được sắp xếp thành một lượng kết hợp lớn. Điều này có lẽ không hiển thị khi bạn nhìn vào những giống khác nhau nhưng nếu từng giống được khảo sát riêng thì bạn sẽ thấy rằng chúng được hình thành từ những kết hợp này. Tôi không muốn sa đà vào việc đánh giá chó chi tiết hơn, mà tôi chỉ sử dụng chó như là một ví dụ bởi vì mọi người đều thân thuộc với một số trong chúng.

Bởi vì sở thích chính của tôi là Betta, tôi sẽ sử dụng các tiêu chuẩn của IBC như là minh hoạ liên quan. Một nhóm thể loại màu chính ở Betta được gọi là “Đơn sắc, nền sẫm”. Chúng được phân thành “ánh kim” (ba loại sáng hơn, những màu trông như kim loại: xanh dương, xanh lục và xanh thép) và “không-ánh kim” (hai loại đều hay đục; đỏ và đen). Theo lô-gic, cá lý tưởng ở mỗi lớp sẽ là đơn sắc ở thể loại đó. Một uỷ ban sẽ cung cấp các tiêu chuẩn cho việc đánh giá của mỗi thể loại. Màu sắc phải đậm và sạch (clear) và về lý thuyết bao phủ toàn bộ cá. Ở những lớp này, sự hiện diện của bất kỳ màu nào khác đều bị coi là một lỗi và càng nhiều thì lỗi càng nặng.

Phần này tương đối dễ với các giám khảo (judges) nhưng luôn có câu hỏi. Màu xanh lục hay đỏ lý tưởng là gì? Betta xanh lục phân bố từ xanh lá mạ (grassy) qua ngọc lục bảo (emerald) đậm đến lam ngọc (turquoise). Đỏ phân bố từ “cam” qua đỏ đào (cherry) tươi, đến đỏ huyết (blood) sẫm, đỏ bầm (maroon). Màu xanh lục được chuộng nhất có lẽ là ngọc lục bảo và màu đỏ được chuộng nhất là đỏ đào hay đỏ huyết. Một giám khảo có thể chẳng khó để phát hiện ra sự hiện diện và phạm vi của một màu lỗi nhưng có thể vẫn đánh giá chủ quan về những gì mà anh hay cô ta nghĩ là màu xanh lục-xanh nhất hay màu đỏ-đỏ nhất. Các nỗ lực nhằm cung cấp những bảng màu (color charts) thực sự hay hình màu đúng để so sánh từng được thực hiện, nhưng đến nay vẫn chưa trở thành áp dụng phổ biến.

Điều mà tôi muốn nói đó là với nỗ lực để chuẩn hóa các thể loại (types), những mô tả được ban hành và một khi điều đó xảy ra, nhà lai tạo bị buộc phải cố gắng đạt được chúng theo yêu cầu dự thi. Điều này vận hành tốt trong bối cảnh rằng nó giúp các nhà lai tạo biết tìm kiếm điều gì và để củng cố ở bầy cá của mình và nó giúp trọng tài tập trung vào những chi tiết mà các đồng nghiệp của mình đã chọn để công nhận [ủy ban trọng tài họp bàn và đề ra các tiêu chuẩn đánh giá]. Đồng thời nó cũng trì hoãn sự phát triển của các biến thể vốn chưa được phổ biến. Màu cam, chẳng hạn, có lẽ chứng tỏ là phổ biến vì nó được phát triển như là một thể loại tốt, nhưng những nhà lai tạo muốn cạnh tranh một cách thành công trong các triển lãm sẽ không có xu hướng nuôi hay lai tạo chúng bởi vì chẳng có lớp nào dành cho Betta cam, chúng hầu như bị xem là cá đỏ lỗi [đó là vào 2002, hiện tại cá cam đã được IBC công nhận trong thể loại vàng/cam/trong suốt].

Kết luận
Tôi đã mô tả một thể loại màu ở cá Betta mà mọi người thấy quá bình thường nên chẳng mấy để tâm. Hầu hết Betta ngoài tiệm đều là cá đa sắc. Tiêu chuẩn triển lãm công nhận chúng và các lớp luôn được hỗ trợ tốt. Tại sao lại không? Chúng hấp dẫn và dễ kiếm. Đồng thời, chúng có thể bị xem thường hay thậm chí đáng chán bởi các nhà lai tạo loại màu “thuần”. Trong khi những nhà lai tạo này, nếu cạnh tranh nghiêm túc về điểm số (show points), sẽ loại bỏ nhiều hàng thải (cast offs) như thế này khỏi dòng cá giá trị của mình.

Tôi cũng bày tỏ mối quan tâm về ảnh hưởng của tiêu chuẩn triển lãm đến sự phát triển của những thể loại khác biệt và mới mẻ. Là một nhà di truyền học, và người hâm mộ sự mới mẻ và khác biệt, tôi gần như bị hấp dẫn bởi những cá thể đó vốn ít ra cũng nên được duy trì. Tôi không tin rằng mình là người duy nhất cảm nhận theo cách này. Có ai nêu ý kiến gì không?

Source: FAMA Magazine
July 2002
Vol. 25 - No. 7 - Pg. 22

Column Article
BETTAS...AND MORE
By Gene A. Lucas, Ph.D.

E-Mail: g.a.lucas@worldnet.att.com