Lai Tuyển Chọn – Bạn tạo ra dòng cá của riêng mình như thế nào?

Lai Tuyển Chọn – Bạn tạo ra dòng cá của riêng mình như thế nào?
Joep van Esch - http://www.bettas4all.nl/viewtopic.php?f=7&t=7765#.WbHGjsig-M8

Với lai tuyển chọn (selective breeding), người chơi nỗ lực củng cố những tính trạng (straits) nhất định cho dòng cá của mình. Nhưng bạn khởi sự tạo ra dòng cá của riêng mình như thế nào? Với bài viết này, tôi đã cố gắng giải đáp câu hỏi này dựa trên những kinh nghiệm và ý tưởng của cá nhân mình.

Ghi chú bổ sung: Trong các ví dụ 1, 2 và 3, bạn sẽ thấy hàng loạt mã số mà tôi dùng để ghi nhận các bầy cá của mình, điều này khiến cho việc kiểm tra nguồn gốc cá được cản trong phòng cá của tôi dễ dàng hơn. Mã số bầy (spawning code) bao gồm: (I) BT (Betta Territory) và (II) ngày-đẻ (ngày/tháng/năm). Ghi chép chi tết hơn về những bầy này có thể được xem trên website của riêng của tôi bằng cách chọn “Spawn-log” ở thư mục.

Mọi người đều có thể mua được cá chất lượng, nhưng không phải ai cũng có thể cản được cá chất lượng! Quá trình cản và nuôi dưỡng thế hệ đầu tiên từ một cặp cá được mua về thường tương đối dễ dàng, nhưng rồi người chơi sẽ đối mặt với nhiệm vụ khó khăn trong việc lựa chọn những con giống tương lai của mình. Nhưng bạn phải bắt đầu từ đâu với một hồ đầy cá con? Thông thường, nhà lai tạo đích thực sẽ vượt lên đám đông bởi vì họ ít ra có khả năng duy trì và cải thiện chất lượng dòng cá mà ban đầu họ mua về. Cải thiện một dòng cá thường đồng nghĩa với việc pha (crossing) với cá từ dòng khác để đưa vào những tính trạng mới, được mong đợi (desired) mà bạn muốn củng cố cho những thế hệ về sau. Vào lúc này, người ta đang thực sự tạo ra dòng cá độc đáo của riêng mình. Nhưng bạn tạo ra dòng cá của riêng mình một cách thành công như thế nào? Lời giải cho câu hỏi này không dễ dàng bởi có nhiều cách để đạt được mục tiêu. Mỗi nhà lai tạo phải tìm ra PHƯƠNG PHÁP phù hợp với mình nhất. Việc tạo ra dòng cá của riêng mình thực sự không là gì khác ngoài một trò ghép hình (puzzle) mà trong đó, chúng ta phải ghép các mảnh đúng theo thứ tự để tiến gần hơn đến mục tiêu.

Dựa trên kinh nghiệm riêng của mình, tôi xin tóm tắt một số điểm quan trọng mà chúng có thể trợ giúp bạn trong quá trình phát triển dòng betta riêng của mình:

- Tập trung: Khi bạn bắt đầu làm dòng cá riêng của mình, điều quan trọng cần ghi nhớ đó là thuật ngữ “dòng cá” không đồng nghĩa với việc chỉ làm một bầy mà là một chương trình lai tạo phức tạp, trong đó những cá thể có quan hệ gần (closely) được phối cản (interbred) nhằm củng cố những đặc điểm mong đợi nhất định. Điều này ám chỉ rằng bạn sẽ cần một loạt hồ (tanks) và cả đống hũ (jars) để duy trì một dòng cá khỏe mạnh. Với lựa chọn bao la về các biến thể màu và vây mà chúng ta có trong làng betta, việc giữ tập trung không phải là điều luôn dễ dàng. Người mới thường đánh giá thấp thời gian cần bỏ ra để lai tạo và duy trì một dòng cá betta chất lượng. Trong đam mê của mình, họ dễ bị cuốn hút vào việc mua hàng loạt biến thể màu và vây khác nhau để khởi đầu. Cùng với thời gian, khi họ nhận ra rằng mình không có không gian và thiếu thời gian để nuôi tất cả số cá non này, thì thường đã quá muộn. Bởi vì người mới chơi thường bị quá tải bởi khối lượng công việc, họ không thể cho cá sự chăm sóc cần thiết. Điều này sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến sự tăng trưởng và sức khỏe của cá. Cá bệnh và kết quả đáng thất vọng thường là nguyên nhân của sự kiện rằng nhiều tay chơi mới, đầy hứa hẹn đã rời bỏ thú chơi của chúng ta. Do đó về lâu dài, có lẽ bạn nên giữ tập trung. Về khía cạnh màu sắc, một giải pháp tốt để duy trì sự đa dạng (diversity) trong phòng cá của bạn chỉ với số lượng cá hạn chế, đó là làm việc trên những biến thể (varieties) màu vốn có thể được kết hợp một cách dễ dàng. Chẳng hạn, một số ví dụ là đỏ, cam và vàng, hay các màu ánh kim (xanh ngọc, xanh thép và xanh dương) kết hợp với các tính trạng melano black, black lace và/hay metallic. Vài ví dụ nữa là các tính trạng halfmoon, doubletail [đuôi kép] và crowntail [đuôi tưa] có thể được kết hợp với cả hai, betta đuôi ngắn và đuôi dài.

- Tuyển chọn gắt gao: Số lượng của một bầy có thể phân bố từ vài cho đến vài trăm con. Trong số cá non này, bạn luôn chỉ có thể tìm thấy vài con thể hiện (một số) đặc điểm mong đợi mà bạn đang tìm kiếm. Việc tuyển chọn hoàn toàn không dễ dàng. Một số dòng cá thể hiện sẵn chất lượng từ lúc nhỏ trong khi những dòng khác cần nhiều thời gian hơn để phát triển điều này. Nên nhớ rằng pha (crossing) cũng có thể ảnh hưởng đến cách thức mà một dòng cá nhất định phát triển. Qua làm việc với dòng cá của mình, bạn cũng sẽ luyện mắt để xác định không những ưu điểm mà còn khuyết điểm. Một ví dụ về tính trạng mong đợi, vốn dễ dàng được xác định từ nhỏ là vây lưng rộng (Hình 1), trong khi những tính trạng không mong đợi, chẳng hạn như đặc điểm đuôi cực hoa (Hình 2) hay bị vẹo xương sống. Bằng việc tuyển chọn tối đa 4-8 con mỗi bầy thể hiện (một số) đặc điểm mong đợi này, bạn sẽ tự thúc ép bản thân chỉ giữ lại cá (hàng đầu) để làm việc xa hơn. Ở những dòng cận huyết sâu hơn, nơi mà các tính trạng mong đợi đã được củng cố, việc tuyển chọn sẽ càng khó khăn hơn. Trong lúc đó, bạn sẽ nhận ra rằng một khi dòng cá của mình được cải thiện, thì các mục tiêu của bạn sẽ được tái điều chỉnh thành một tiêu chuẩn thậm chí còn cao hơn. Việc tuyển chọn gắt gao không những gia tăng khả năng mà những đặc điểm mong đợi nhất định sẽ được củng cố trong dòng cá của bạn, mà còn có nghĩa không phải duy trì tất cả những lọ cá mà bạn sẽ không dùng cho chương trình lai tạo tương lai của mình.


Hình 1: Cá đực non vây lưng rộng (7 tuần tuổi)


Hình 2: Cá đuôi hoa copper/gold non (6 tuần tuổi)

- Làm việc với cá của mình: Như đã nói ở trên, mua cá mới rất dễ nhưng thông thường một nhà lai tạo sẽ thỏa mãn hơn khi làm việc với cá mà mình tự cản ra. Làm việc với cá của chính mình cũng có một thuận lợi lớn vì bạn sẽ biết được tiềm năng di truyền của dòng cá mình. Thường bạn không biết gì về nguồn gốc di truyền của cá mới mua về. Nền tảng di truyền của một con cá mới mua thường là một bí ẩn. Có thể rất khó để thu thập thông tin về nền tảng của một con cá hay dòng cá nhất định vì một thực tế rằng, thông thường nhà lai tạo là không biết, việc liên hệ với nhà lai tạo/người bán là khó khăn hoặc nhà lai tạo không lưu giữ hồ sơ (record) chi tiết về dòng cá của mình. Một số đặc điểm được xác định dễ dàng qua kiểu hình nhưng cá của bạn có thể mang nhiều tính trạng khác vốn không thể hiện qua kiểu hình. Đôi khi, phải mất nhiều thế hệ để phát hiện ra những tính trạng nào ẩn dấu bên trong một dòng nhất định.


Ví dụ 1: Ví dụ này trình bày cách mà tôi khởi đầu dòng metallic HM PK của mình. Vào năm 2004, tôi mua một cặp copper HM đuôi dài (Siamimbellis, Thái Lan) vốn cho tôi một con copper HM đực rất đẹp ở thế hệ F1 (BT240404). Con copper HM đực cũng được pha với một con metallic blue cái đuôi dài (Magicbetta, Bỉ) mà nó vốn từ bầy F1 của cặp green HM (Bluebetta, Thái Lan). Trước hết, con blue metallic cái của bầy này (BT040904) được pha với con copper HM đực (BT240404) cho ra một con platinum/pastel PK truyền thống (BT220105A). Kế đó, một con platinum white chị em cùng bầy (BT040904) được pha với một con blue marble HM PK đực (Ploybettas, Thái Lan) cho ra một con xanh dương cái vây lưng rộng (BT200205). Rồi tháng 5 năm 2005, tôi pha con platinum pastel PK truyền thống đực (BT220105A) với con blue metallic cái (BT210505), và con HM PK chất lượng đầu tiên của tôi ra đời (BT210505)!

- Tạo ra nhiều lựa chọn: Để đạt được một mục tiêu nhất định, về vây hay màu, bạn thường phải làm việc vài năm. Bạn sẽ thấy rằng không phải bầy nào cũng mang lại kết quả như mong đợi. Dĩ nhiên, cách dễ nhất để cải thiện dòng cá của mình là mua cá mới về nhưng bạn sẽ thấy rằng điều này không phải luôn cần thiết. Chỉ với một vài con, vẫn có thể tạo ra nhiều lựa chọn vốn cho phép bạn cải thiện dòng cá của mình trong ít nhất một năm mà không cần phải mua cá mới. Ví dụ 1 và 2 ở dưới, nhưng cả ví dụ 3 về sau trong bài này, thể hiện những con vốn được cản trong phòng cá của tôi bằng việc sử dụng con giống sẵn có và tạo ra nhiều lựa chọn trong thời gian khoảng một năm.


Ví dụ 2: Ví dụ này thể hiện cách mà tôi khởi đầu dòng HM PK đỏ của mình. Vào 2007, tôi mua một con HM đực (Siamimbellis, Thái Lan) mà tôi pha nó với một con PK truyền thống cái (được cản bởi Daniella Vereeken, Bỉ). Bầy F1 (BT060507) thể hiện màu đỏ rất tốt với bộ vây lỡ cỡ veiltail [đuôi voan] và delta. Trước khi tôi lựa chọn con giống tương lai của mình, cá con sinh sản nhiều lần ở 2.5 tháng tuổi trong hồ nuôi thúc (grow-out). Thế hệ F2 (BTXX0707) mang lại vài con PK đực với vây hậu môn cực dài nhưng vây lưng và đuôi đẹp. Một trong những cá đực đời F2 này được cản với chị em cùng bầy để cho ra thế hệ F3 (BT030408). Cũng con đực đời F2 được pha với PK cái vốn là kết quả của một cặp HM PK đỏ (Satornbetta, Thái Lan) để tạo ra một dòng họ hàng (BT100208).

- Sử dụng những chất liệu sẵn có: Không phải lúc nào cũng có thể mua được cá mà bạn muốn để tiến tới mục tiêu của mình. Nên nhớ rằng có nhiều cách để tiến tới mục tiêu. Hoàn toàn có thể tiến tới mục tiêu của bạn bằng cách làm việc với những con chỉ thể hiện một vài trong số những đặc điểm mong đợi. Đôi khi, chúng ta phải thỏa hiệp bằng cách lùi một bước để tiến vài bước về lâu dài. Việc này thường tốn thêm chút thời gian nhưng sự thỏa mãn sẽ lớn hơn nhiều khi sau cùng bạn đạt được mục tiêu của mình.


Ví dụ 3: Ví dụ 1 trình bày chi tiết cách mà tôi bắt đầu làm việc với dòng metallic HM PK nền sẫm của mình. Vào 2007, tôi muốn thử nghiệm đôi chút với “dragon” nhằm cải thiện ánh kim metallic cho dòng cá của riêng mình. Dĩ nhiên, tôi ưu tiên thử nghiệm với một con HM PK dragon nền sẫm nhưng vì tôi không thể mua được cá như vậy nên phải tìm cách khác. Tại một triển lãm ở Hannover, Đức tôi chủ động mua một con rồng vàng PK truyền thống cái (Dong, Thái Lan) vốn được pha với một con silver copper HM PK đực (Banleangbettas, Thái Lan). Con silver copper HM PK đực (Banleangbettas, Thái Lan) cũng được pha với con royal blue HMPK cái (BT290906B) từ dòng cá của riêng tôi. Bầy BT170307 là cá nhị sắc copper/red đồng hợp với lớp ánh kim rất dày. Vây của chúng phân bố từ loại PK truyền thống đến HM PK đối xứng hơn. Tôi quyết định cản cá cái non bầy này với hai anh em [của nó], một nghiêng về PK truyền thống (F2, BT050807), và một nghiêng về HM PK đối xứng (F2, BT171007A). Mặc dù tôi mong đợi nhiều hơn từ BT171007A, tôi ngạc nhiên khi thấy bầy BT050807 cho ra cá cân đối hơn nhiều với bộ vây hứa hẹn. Bầy BT171007A cũng đẹp, nhưng không đặc biệt và chẳng may, vô số cá đuôi cực hoa (extreme rosetails) xuất hiện mà chúng bị thanh lọc hết (hiển thị bằng dấu gạch chéo đỏ). Anh em đối xứng hơn cũng được pha với chị em nửa-máu metallic blue từ bầy BT010407 cho ra bầy (BT271107) với màu ánh kim dày ấn tượng và bộ vây hứa hẹn. Với ví dụ này, tôi muốn chứng tỏ rằng vẫn có thể đạt được mục tiêu của bạn bằng cách làm việc với những chất liệu (building blocks) sẵn có và bằng việc tạo ra nhiều lựa chọn.

- Đừng cản cá quá non: Những con betta đầu tiên có khả năng đạt đến góc xòe (spread) 180 độ được lai tạo bởi Guy Delaval. Sau đó, đội CHENMASWIL (Laurent Chenot, Rajiv Massilamoni và Jeff Wilson) hoàn thiện những con cá này hơn nữa thành những gì mà ngày nay chúng ta gọi là halfmoon. Trong chương trình lai tạo của mình, họ nhắm đến những con cá sung mãn vốn có khả năng giữ bộ vây và sự cân đối (balance) cả đời. Quy trình tuyển chọn này trở nên bớt khắt khe hơn khi tính trạng halfmoon ngày càng trở nên phổ biến trên thế giới. Nhiều nhà lai tạo muốn đạt kết quả nhanh chóng và bắt đầu cản cá khi còn non mà ít quan tâm đến quy trình tuyển chọn này. Việc này dẫn đến một thực tế rằng ngày nay chúng ta thường thấy cá đạt đỉnh cao (peak) ở 3-4 tháng tuổi, khi mà chúng không thể giữ bộ vây lâu hơn nữa và giảm sung mãn ở độ tuổi > 6 tháng. Ở giai đoạn này, hầu như không thể cản những con cá này được nữa. Cá betta có thể sinh sản khi còn non. Nhiều nhà lai tạo từng chứng kiến cá non sinh sản trong hồ nuôi thúc ở 2-3 tháng tuổi, nhưng điều này có nghĩa rằng chúng ta nên cản cá của mình khi còn non không? Mặc dù cá tăng trưởng trong suốt cuộc đời của chúng, đa số thường phát triển chủ yếu ở khoảng 5-6 tháng tuổi. Những đặc điểm quan trọng nhất định, cả ưu lẫn khuyết, đều không hiện rõ ở cá non, mà chỉ xuất hiện khi cá trưởng thành. Vài ví dụ chẳng hạn như sự sung mãn (vitality), cân đối chung (overall balance), cong vây, khả năng giữ vây, miễn nhiễm (susceptibility) và kháng bệnh (resistance), ảnh hưởng đuôi hoa v.v. Vì vậy, điều quan trọng cần nhớ là khi cản cá non, có một rủi ro khi bỏ sót những đặc điểm quan trọng nhất định mà bạn có thể không muốn củng cố ở dòng cá của mình. Vấn đề quan trọng khác vốn đi đôi với việc cản cá non đó là đỉnh cao của những con cá này cũng đến khi còn non. Chìa khóa để thay đổi điều này nằm trong tay của chính người chơi, nhưng nên nhớ rằng việc này có lẽ sẽ cần đến vài thế hệ.

- Đừng lên kế hoạch trước quá xa, hãy quan sát: Việc cản cá cận huyết (closely related) thường được sử dụng để củng cố những tính trạng nhất định ở một dòng cá. Một số ví dụ về những bầy như vậy chẳng hạn như anh x em, cha x con gái, mẹ x con trai, cháu trai x cháu gái v.v. Điều quan trọng cần ghi nhớ ở đây đó là không hề có chương trình cố định nào vốn luôn đảm bảo kết quả thành công. Hầu hết người chơi đều có một định hướng nhất định trong đầu khi họ bắt đầu phát triển dòng cá riêng của mình. Trong quá trình thực hiện, hầu hết nhà lai tạo sẽ trải nghiệm rằng những điều nhất định sẽ không luôn diễn ra theo cách mà họ lên kế hoạch và rằng họ có thể phải đi đường khác để đạt mục tiêu của mình. Quan sát ở đây đóng một vai trò quan trọng, vì trong mỗi thế hệ bạn đều phải tuyển chọn những con thể hiện các tính trạng mà bạn muốn làm việc xa hơn.

- Hãy tin vào nguồn gốc di truyền: Nên nhớ rằng một con cá triển lãm (show fish) không luôn là cá giống chất lượng, và một cá giống không nhất thiết phải là cá triển lãm chất lượng. Kiểu hình không nói hết mọi điều về kiểu gien. Một con cá đẹp cũng có thể là con hàng đầu từ một bầy đông đảo, trong khi kết quả tốt hơn được mong đợi từ một con không đẹp bằng về kiểu hình thuộc một dòng chất lượng nơi mà một số đặc điểm quan trọng được củng cố qua nhiều thế hệ. Ở đây, chúng ta phải luôn nhớ rằng kiểu hình không những được quyết định bởi di truyền mà còn bởi các yếu tố môi trường chẳng hạn như nước, nhiệt độ, thức ăn và những thứ khác nữa. Dĩ nhiên, sẽ luôn khôn ngoan khi hỏi nhà lai tạo một số thông tin về nguồn gốc (background) của cá mà bạn mua nhưng chẳng may điều này không phải lúc nào cũng khả dĩ. Trong những trường hợp như vậy, cách duy nhất để tìm ra là làm việc với cá.


Hình 3a: HM PK mask xanh dương đực (Dennis Tan, Singapore)


Hình 3b: HM PK mask xanh dương cái (BT290906B)

Dựa trên ngoại hình tổng thể bất cân đối và cái lưng lồi lõm, con HM PK xanh dương mask đực này (Hình 3a) không phải là lựa chọn đầu tiên để làm việc với nhiều người chơi cá. Tôi mua nó tại triển lãm Bettas4all Show lần đầu tiên vào 2006 ở Amsterdam, Hà Lan. Mặc dù ở bên kia đại dương, tôi vẫn đang dõi theo sự phát triển của dòng cá này bởi Dennis Tan với rất nhiều thích thú trên diễn đàn. Tôi rất vui khi biết anh cũng muốn đem một số cá đến triển lãm của chúng tôi. Chẳng may, hầu hết cá đã không vượt qua các vấn đề trong quá trình vận chuyển và đây là con đực duy nhất còn sót lại của dòng cá vì vậy tôi háo hức pha nó vào dòng cá của mình. Tôi quyết định tin vào nguồn gốc di truyền của chú cá này và pha nó với một con HM PK xanh dương cái thuộc dòng cá của mình. Kết quả cho ra một trong những cá cái đẹp nhất mà tôi từng cản được đến nay (Hình 3b). Con HM PK xanh dương cái này cũng được nhắc đến ở ví dụ 3.

Tất cả chúng ta đều muốn đạt mục tiêu càng nhanh càng tốt, nhưng thông thường việc này cần nhiều thế hệ. Nhiều thế hệ, nghĩa là nhiều năm làm việc và điều này đòi hỏi thật nhiều kiên nhẫn, điều vốn không luôn dễ dàng, nhưng hoàn toàn xứng đáng. Tôi hy vọng bài viết này sẽ khích lệ mọi người làm việc với cá của mình để tìm ra những gì ẩn giấu trong di truyền của chúng. Sau cùng, tôi xin kết thúc bằng một trong những điểm quan trọng nhất khi lai tạo cá betta:

Hãy tận hưởng thú chơi của bạn!

Source: www.bettaterritory.nl