Nhận diện Cam Đốm

Nhận diện Cam Đốm
Victoria Parnell - http://www.bettysplendens.com/spotting-the-orange-dalmatian.html



Kể từ khi bắt đầu xuất hiện rộng rãi trong các tiệm cá cảnh khoảng cuối 2004, betta cam đốm (spotted orange) đã càn quét thú chơi như vũ bão. Nhưng nó chính xác là gì?

Khoảng mùa thu 2004, Bậc Thầy lai tạo Sarawut Angkunanuwat, nổi tiếng hơn dưới tên Siamimbellis, đã phát hành một màu betta mới vào thị trường HM betta cảnh. Đây là một con cá cam đơn sắc với hoa văn đốm đỏ, cam sẫm hay vàng (apricot) nổi bật trên vây. Ông gọi những con cá này là “Cam Đốm” (Dalmatian Oranges), và tôi đã kiếm được vài con từ ông vào khoảng thời gian của đợt phát hành đầu tiên.

Sarawut gửi cho tôi 2 con đực rất đẹp và tặng thêm 2 chị em cùng bầy. Trong khi cá đực đầy đốm, thì không cá cái nào thể hiện hoa văn Đốm (Dalmatian) cả.

Tôi cản cá đực vào dòng đỏ của mình, và đời đầu tiên cho ra 100% cá đỏ và cambodian red, không con nào có đốm; mà đúng hơn là giả thuyết rằng bất kỳ hoa văn nào mà cá thể hiện đều bị che lấp hay hòa vào màu đỏ bình thường, khiến hoa văn “vô hình”. Chẳng may, tôi không thể làm đời kế tiếp với bất kỳ con nào thuộc bầy này, bởi tôi mất tất cả chúng trong sự cố cúp điện trong một cơn bão tuyết vào 2004.

Cá cái mà tôi chủ động giữ lại và cản cả hai vào dòng cam đơn sắc của Ralph Tran. Trong số hậu duệ, gần 30% có vây đốm đỏ ở 6 tuần tuổi; khoảng 20% khác phát triển đốm đỏ khi chúng lớn lên.



Dòng HM Cam Đốm gốc là phát hiện tình cờ. Vào 2003, Sarawut lần đầu để ý thấy hoa văn kỳ lạ ở cá đuôi voan (veiltail) tại thị trường địa phương; bị ấn tượng, ông yêu cầu các nhà lai tạo địa phương cố gắng phát triển dòng cá. Bằng việc pha Đuôi Voan đốm với HM cam đơn sắc, họ chỉ làm đến đó, giới thiệu cá với Sarawut gần 18 tháng sau. Sarawut pha những con HM này vào dòng cá nổi tiếng đã thiết lập của riêng mình, và rất nhanh chóng tạo ra những cá thể betta cam đốm đẹp chưa từng thấy.

Điều đột phá đó là hoa văn đốm có liên quan với marble. Tuy nhiên, có khác biệt đáng kể giữa marble và hoa văn đốm khiến một nhà lai tạo tự hỏi rằng có phải những gien hoàn toàn khác nhau chịu trách nhiệm cho mỗi cái. Khác biệt đáng kể nhất là tỷ lệ di truyền. Marble hành xử như gien trội một phần, nghĩa là khi bạn cản cá marble với một cá đơn sắc thì bạn thường thu được một số marble, một số đơn sắc và một số bướm. Hiếm khi nào bạn thu được toàn marble, kể cả khi cản marble x marble. Tuy nhiên, đốm Dalmatian hành xử như một gien trội, lấn át hết thảy và ảnh hưởng gần như từng thành viên trong bầy với những mảng (splotches) cam hay đỏ sẫm trên vây. Điều này dường như chỉ tác động đến cá Non-Red -- vàng, cam và nhị sắc xanh/vàng hay xanh/cam -- mà không phải ánh kim hay đỏ. Tôi đoán (nhưng chưa thử bao giờ) rằng việc cản một Cam Đốm với cá ánh kim sẽ tạo ra hậu duệ với những đốm ảnh hưởng đến vùng vàng (yellow area) của chúng ở đời F2.

Một khác biệt lớn nữa là sự ổn định của hoa văn. Marble luôn nổi tiếng với việc thay đổi hoa văn theo thời gian, đôi khi biến thành con cá hoàn toàn khác màu. Đây vốn là một tính trạng marble từ khi hoa văn lần đầu được giới thiệu bởi Walt Maurus thông qua nhà sáng tạo Orville Gulley. Tuy nhiên ở Cam Đốm, các mảng và đốm ở vây hiếm khi thay đổi, mà ổn định trong toàn bộ cuộc đời của betta.

Đã có tuyên bố từ lâu rằng bởi vì đỏ và vàng về cơ bản là một gien (vàng là dạng đột biến của đỏ) nên việc thấy cả hai đỏ và vàng trên cùng một con cá là không thể. Tương tự, NR1 (vàng) và NR2 (cam) là những dạng khác nhau của Non-Red, nên không thể tồn tại cùng nhau. Tuy nhiên, sự xuất hiện của cá đốm mới này đã hoàn toàn vứt bỏ lý thuyết đó ra khỏi cửa! Không những chúng ta thấy vàng với đốm cam, mà còn thấy cam với đốm đỏ hay vàng với đốm đỏ. Dẫu kết hợp nào thì một trong những nguyên tắc cơ bản dường như là, các đốm phải sẫm hơn màu nền. Cam với đốm vàng hay đỏ với đốm cam -- vẫn chưa xuất hiện!

Nhưng có lẽ có câu trả lời khác…


Melano đốm vàng (đực)

Một ngày, khi thảo luận về Đốm Cam với nhà lai tạo đoạt Giải Thưởng Lớn của IBC, Dan Young, anh đã nêu lên một quan điểm thú vị, về “Melano Đốm Vàng” (Yellow Spotted Melano) mà anh tình cờ phát hiện trong phòng cá của mình nhiều năm trước đây. Vào năm 1999, Young có một con melano đực thuần dòng Bonnie McKinley vốn trải qua đánh giá gắt gao cho giải BOSM [Cá Đực Đẹp Nhất] tại một triển lãm của IBC. Sau cùng con cá không đoạt giải vì lỗi ánh kim điển hình, nhưng trên đường về nhà Young ngồi chung xe với nhà di truyền học và nhà sáng lập IBC, tiến sĩ Gene Lucas, người đã mua một cá mái vàng dễ thường từ Jim Williams tại cùng triển lãm. Young đã hỏi Lucas đâu là phương pháp tốt nhất để tẩy sạch ánh kim trên dòng melano của mình và ý tưởng pha melano với vàng được gợi ý. Lucas đóng góp con mái mới của mình cho dự án, và Young cản nó với cá melano đực của mình.

Bởi vì mái vàng không mang gien melano, và melano đực không mang gien Non-Red, đời đầu có thể đoán là toàn đa sắc. Vây của đời này là thất vọng, nên Young cho đi hầu hết và không thực sự theo đuổi dòng cá nữa. Một trong những tay chơi nhận cá từ bầy này thực hiện đời F2, nhưng lại gặp vấn đề nuôi nấng chúng. Anh đưa chúng về cho Young, người chăm sóc bầy cá. Hầu hết số cá này cũng là đa sắc, nhưng có một con melano đực nổi bật trong nhóm, và nó được lên keo (jarred) để quan sát sự phát triển.

Nó đang phát triển thành một con cá đẹp thì đến một ngày Young để ý thấy các đốm vàng, giống như kỳ giông hổ (tiger salamander), trên đuôi của nó. Ngay lập tức anh đem con cá đến chỗ Gene, người đặt tên nó là “Melano Đốm Vàng”. Khi họ cản con đực này với các mái cùng bầy, họ phát hiện ra rằng tất cả melano đều thể hiện đốm vàng khác biệt trên vây, một số chúng hoàn toàn nổi bật. Lucas đã viết một bài về melano đốm vàng (YSM) trên tạp chí FAMA, và con betta nổi tiếng chỉ sau một đêm. Những người khác đang cố thực hiện bầy pha melano x vàng và thu được kết quả tương tự.

Cũng thú vị khi lưu ý rằng chính Sarawut từng cung cấp một dòng “Melano Đốm Vàng”, mà vài con trong đó có đốm cam thay vì vàng. Điều này có thể khiến bạn tự hỏi phải chăng nội điều này đủ gợi ý về mối quan hệ với Đốm Cam. Cần lưu ý rằng Sarawut chối bỏ rằng cả hai có liên quan và tuyên bố dòng melano đốm vàng (YSM) của mình là kết quả pha giữa melano với NR (cam và vàng).

Tuy nhiên, sự phát triển độc lập của cá YSM và Cam Đốm không có nghĩa rằng chúng không là những gien liên quan. Rõ ràng hoa văn bằng cách nào đó gắn liền với đột biến Non-Red. Trong bài viết của Dr. Lucas cho tạp chí FAMA, ông phát biểu rằng ông không chắc điều gì gây ra bất thường (anomaly). Có vài phỏng đoán cho rằng đó có thể là kết quả của gien phân đoạn (split gene) nhưng tỷ lệ di truyền đã bác bỏ thuyết đó. Gần đây, khi tôi nêu câu hỏi cho Dr. Leo Buss, ông tổng kết theo cách này: “Sẽ… thú vị để quan sát những vây này dưới kính hiển vi. Tôi không thấy khó khăn gì, về mặt sinh học, với sự xuất hiện những mảng đỏ trên một cá NR. Vấn đề với tôi là: kiểu hình ở cấp độ tế bào là gì? Mẫu thức di truyền là gì? Cả hai đều là câu hỏi đã được trả lời - dẫu đòi hỏi một lượng nghiên cứu đầy đủ.”

Mặc dù đẹp nổi bật và quyến rũ, khó khăn nữa nổi lên khi các nhà lai tạo và sở hữu cố gắng triển lãm những con Đốm Cam này. Hoa văn đốm bị coi là một lỗi theo tiêu chuẩn IBC đối với cá đơn sắc và nhị sắc. Vào cùng thời điểm, hoa văn cũng không luôn đủ ổn định để có thể cạnh tranh ở lớp Hoa Văn (Patterned). Từng có một vài thành công trong việc triển lãm chúng dưới thể loại Biến Thể (Variations), hay Dạng và Vây (Form and Finnage).

Đến một ngày, ai đó sẽ khảo sát Cam Đốm ở cấp độ tế bào và có thể cho chúng ta biết nó xảy ra như thế nào. Cho đến khi đó, tôi hy vọng mọi người sẽ tiếp tục lai tạo và phát triển loại cá này. Tôi chỉ khuyên nên cẩn thận với nó. Hãy đảm bảo giữ dòng Cam Đốm tách biệt với những dòng không-Cam Đốm, hoặc bạn có thể đi đến kết cục hủy hoại dòng NR đơn sắc của mình bằng những đốm hoang dại!

 

=====================================


Ghi chú

Tổng kết thông tin về thế giới betta lốm-đốm:

*Dalmatian Orange (cam đốm): các đốm đỏ rải rác trên nền cam. Năm 2004, nhà lai tạo Sarawut Angkunanuwat, thường được biết dưới tên Siamimbellis, giới thiệu cam đốm ra thị trường. Đốm thường lên chậm, điều lý giải tại sao ngày nay ít người chuộng dòng này. Một phát triển gần đây mà chúng tôi ghi nhận là các đốm lan mạnh đến thân.

Hình Thanh Hải, đăng trên Betta Coffee Club

*Armageddon: đặc điểm đốm đỏ lớn, bông nổ trên nền cam hay vàng, và thường bị nhận lầm là một biến thể của cam đốm. Cũng từ đây mà hiệu ứng đỏ/vàng trên vây lần đầu xuất hiện. Cá được trình làng khoảng đầu năm 2009 bởi Aquastar71 (Kitti Watcharaworatham). Vài tháng sau, anh vanhoang (Hùng Nguyễn) nhập một loạt cá thể từ nhà lai tạo gốc và tạo ra làn sóng hâm mộ Armageddon tại Việt Nam thời đó. Victoria (BettySplendens) dẫn lời PG Saga rằng Armageddon té ra từ bầy lai nhị sắc xanh/vàng hay tím/vàng với copper/đỏ. Gần đây, Pirom Tharawas trên Betta4all tái khẳng định điều này khi nói rằng chiến hữu lai tạo của mình Mr. Tada từng tạo ra cá thể vốn thể hiện kiểu hình Armageddon từ bầy Red x Mustard Gas. Armageddon nên được coi như là một thể loại độc lập so với cam đốm.

Hình Aquastar71, đăng bởi Joep van Esch trên diễn đàn Bettas4all

*Vanda: đặc điểm đốm đỏ li ti trên nền vàng, và thường bị nhận lầm là một biến thể của cam đốm. Nó đã xuất hiện từ lâu ở lớp vàng trong các cuộc triển lãm và bị coi là lỗi. Một thành viên trên Betta4all, có tên Pirom Tharawas, nói rằng chiến hữu lai tạo của mình Mr. Tada tạo ra cá Vanda hồi 2013. Có lẽ ông là người đầu tiên hoặc một trong những nhà lai tạo củng cố tính trạng này từ dòng vàng nền Marble. Có nhà lai tạo khẳng định rằng Vanda không bao giờ té ra từ bầy cam đốm dẫu chúng đều có nền tảng Marble. Đặc điểm càng nổi rõ khi cá già đi. Vanda nên được coi như là một thể loại độc lập so với cam đốm.


*Nemo: thường được xem là một phát triển của Fancy/Koi trên nền tảng Marble vào 2018. Nhưng Nemo cũng mang nền tảng Armageddon vốn tạo ra hiệu ứng vàng/cam/đỏ tại vây. Ở những cá thể xuất sắc, hoa văn trên thân sắc sảo hơn hẳn Fancy/Koi, điều dẫn đến suy đoán rằng đặc điểm Armageddon lan cả đến phần thân. Xem Con đường dị sắc.


*Một cá thể mới xuất hiện năm 2018 và được Kitti Watcharaworatham (Aquastar71) đăng bán như là Red/Yellow Armageddon. Cá thể mang hiệu ứng ngọn lửa (flame) với tóe đỏ trên nền vàng, điều vốn chưa từng được thấy trước đây.


Sơ đồ tổng kết về mối quan hệ và phát triển:


Tóm lại, các dòng được liệt kê ở trên có một đặc điểm chung là đốm, bông, tóe được di truyền một cách ổn định. Các bầy Marble đôi khi cũng té ra cá thể như vậy, tuy rất giống nhưng không ổn định (ví dụ cá đốm xanh). Việc theo dõi quá trình phát triển của chúng có thể góp phần khẳng định điều này, chẳng hạn quá trình lột của Marble.