Sơ lược về các dòng cá La Hán

Sơ lược về các dòng cá La Hán

La Hán, Hoa La Lán (花羅漢, 花罗汉) = lou han, lohan, hua louhan = Flowerhorn (FH)
Cá La Hán là cá lai tạp giữa các loài cichlid cỡ lớn nhưng chủ yếu là loài cichlid 3 chấm - Trimac. Loại cá này xuất hiện vào lối những năm 1994-1997 ở Malaysia rồi lan dần sang các quốc gia khác. Cá La Hán hay Hoa La Hán thời kỳ đầu tập trung vào hai đặc điểm chính là đầu và "hoa" (mà ở ta hay gọi là "chữ"). Hoa La Hán hầu như không có "châu", những con đầu to phổng phao vẫn còn khá hiếm, đa số cá thường có dạng đầu xương, chỉ hơi căng một chút. Những dạng đầu như thế này ngày nay có thể bị chê là nhỏ. Đặc điểm chung là bụng đỏ, mắt đỏ và lồi, môi dưới trề, vây lưng và vây hậu môn hướng ra xa đuôi, đuôi tròn hay thuôn hình trái đào và tương đối nhỏ so với thân, khi cá già đuôi thường bị sụp.





Các chấm đen hay còn gọi là "hoa" hay "chữ" chạy dọc theo thân cá là một tiêu chí tuyển lựa quan trọng; cách phân hạng theo mô tả dưới đây (www.flowerfish.com) chứng tỏ điều này:
- Hạng C: "chữ" không liên tục hay chạy chưa đến giữa thân (đa phần những con cá này bị "lại tổ" tức giống hệt loài Trimac - cichlid "3 chấm").
- Hạng B: "chữ" chỉ chạy đến giữa thân.
- Hạng A: a/ "chữ" chạy liên tục từ gốc đuôi đến đỉnh đầu; b/ "chữ" chỉ chạy đến giữa thân nhưng màu sắc nổi bật.
- Hạng AA: "chữ" chạy liên tục từ gốc đuôi đến đỉnh đầu và lan lên cả nắp mang.
- Hạng đặc biệt: a/ có thêm hàng "chữ" chạy gần vây lưng gọi là “hoa đôi” (double flowering hay double-row, một số người cho là cá có quá nhiều "hoa" trông bị tối); b/ "chữ" xuất hiện ngay dưới viền mắt gọi là “lệ rồng” (dragon 's tear); c/"chữ" tiếng Hoa hay tiếng Ả Rập mang ý nghĩa tốt đẹp.



Lưu ý rằng, cách phân hạng dựa trên "chữ" như thế này ngày nay không còn phổ biến nữa. Cá La Hán thế hệ về sau tập trung vào các đặc điểm đầu, châu, hình dáng và màu sắc.

Trân Châu (珍珠) = zhen zhu (ZZ), cencu, chen chu = Pearl Flowerhorn
Dòng cá La Hán tiếp theo là Trân Châu La Hán hay Châu La Hán, so với La Hán đời đầu dòng cá này có nhiều "châu" hơn và tỷ lệ lên đầu cũng được cải thiện. Tuy nhiên kích thước của Châu La Hán lại kém hẳn La Hán đời cũ, chỉ cỡ bàn tay là tối đa. Đây là dòng cá phổ biến nhất cho đến tận ngày nay. Có vô số tên thương mại trên thị trường nhưng về cơ bản chúng ta có thể phân Châu La Hán ra làm hai loại dựa trên màu nền chủ đạo, nền xanh và nền đỏ.

Châu là các hoa văn màu ánh kim lục, dương, vàng hay bạc nằm trên mặt vảy. Về cơ bản, chúng ta có thể chia châu làm hai dạng là châu hột và châu sợi. Những phân dòng cá Việt như Kim Cương, Kim Cương Phúc Lộc Thọ đều được xếp vào dòng Trân Châu La Hán.

Rồng đỏ (RD)
Là phân dòng phổ biến nhất với màu đỏ làm chủ đạo. Trên thực tế, có nhiều loại rồng đỏ với nguồn gốc lai tạo, dạng châu và tông màu đỏ khác nhau.






Rồng xanh (BD)
Vẫn có chút màu đỏ hay hồng ở phần ức nhưng màu xanh chủ đạo, ít châu. Rồng xanh rất gần với cichlid thuần (Trimac).






Kim cương
Đặc điểm chung của phân dòng này là mặt vàng, nhiều châu, đa số có ức màu kem thay vì đỏ. Châu trên thân thường dính, hoa văn không rõ ràng. Những con đời đầu là "kim cương phúc lộc thọ - KCPLT", những con châu quấn đầu là "nữ hoàng kim cương - NHKC", những con lai với king kamfa gọi là "king kim cương - KKC". Do lai cận huyết để lấy đầu mà bỏ qua dị tật nên dòng kim cương ngày nay hầu như thoái hóa: đa phần đuôi xụp, đặc biệt nhiều cá đẹt, lớn không quá 4 ngón tay.







Trân châu-malau (ZZmalau)
Phân dòng lai giữa Trân Châu với Kamalau để cải thiện về châu, màu và vây. Tuy nhiên phân dòng này vẫn mang đặc điểm đặc trưng của Trân Châu La Hán (và có nguồn khẳng định nó không bao giờ đạt chất lượng của Kamalau chính hiệu).


Thaisilk
Dòng cá này xuất hiện trên các diễn đàn La Hán vào khoảng giữa năm 2008. Nguồn gốc lai tạo được giữ kín, chỉ biết rằng www.chanacrossbreeds.com bán Thaisilk bột ra thị trường. Thaisilk có vảy bạc hay bạc ánh xanh toàn thân, không châu, chữ, màu bạc lan ra đến các vây. Ngoại trừ màu sắc, hình dáng của Thaisilk mang những nét đặc trưng của dòng Trân Châu nên có lẽ Thaisilk là một đột biến từ dòng Trân Châu hay được lai với JPG để lấy đặc điểm vảy bạc. Thaisilk rất được ưa chuộng bởi màu sắc khác biệt; những cá thể đầu to vẫn còn hiếm.




Kim Mã Lưu (金马骝) = kamalau = golden monkey (GM 金猴子).
Cá Kamalau gốc xuất phát từ ông Lam Seah ở Ipoh với những đặc điểm rất hấp dẫn nhưng ông không phải là nhà lai tạo đúng nghĩa vì cặp cá giống được ông mua từ nơi khác. Cá giống là dòng La Hán "hoa giác" đời đầu với mắt trắng, nền nhạt như xám & ánh kim lục, và không có quan hệ huyết thống với Trân Châu La Hán. Người Hoa ở Mã Lai gọi con khỉ là "mã lưu" nên "kim mã lưu" hay "kim hầu tử" đều có nghĩa như nhau.

Từ dòng Kamalau gốc, người ta lai với Trân Châu để cho ra các phân dòng Kamalau khác nhau, bao gồm KML, SML và Indomalau. Đương nhiên, chỉ có một tỷ lệ cá thể nhất định trong bầy đạt chuẩn Kamalau, những con còn lại là ZZmalau hay thậm chí chỉ là Trân Châu.

Về hình dáng, có thể nói Kamalau mang những đặc điểm cải tiến hơn so với Trân Châu La Hán nhưng vẫn chưa bằng Kamfa. Tuy nhiên, Kamalau vẫn có nét hấp dẫn riêng và dễ sinh sản hơn nhiều so với Kamfa. Có ba đặc điểm chính để nhận diện Kamalau: 1) mặt khỉ (hàm dưới mũm mĩm, có nọng, miệng ngếch lên), 2) tông màu đỏ/cam/vàng (ức và vùng đầu) và 3) châu hột nhuyễn, châu sợi quấn đầu. Tham khảo Đặc điểm của kamalau chính hiệu.

 

Kim Hoa (金花) = kamfa (KF - âm Quảng Đông), jin hua, chin hwa (JH - âm Quan Thoại)
Nếu như La Hán dựa trên loài Trimac thì Kamfa dựa trên loài Synspilus hay xa hơn là các loài thuộc chi cichlid Vieja, do đó mà những nhược điểm về hình dáng như môi trề, đuôi cụp trước đây được cải thiện (xem bài so sánh). Cá Kamfa do ông Cheah, trại Mermaid lai tạo ra. Đối với người Việt, nhiều người vẫn quen gọi là cá Kim Hoa (thay vì Kamfa) để phân biệt với King Kamfa của Thái Lan. Thực ra Kamfa hay Jin Hua/Kim Hoa chỉ là các cách phát âm khác nhau của cùng một dòng cá mà thôi.

Malay Kamfa: là dòng Kamfa gốc (nhiều người vẫn gọi là Kim Hoa để phân biệt với King Kamfa của Thái Lan) châu yếu nhưng dáng chuẩn. Lưu ý đa số đều có màu mắt trắng/vàng/cam, màu mắt đỏ rất hiếm.






Cá đoạt giải thể loại Kamfa tại triển lãm La Hán Malaysia 2010:


Indo Kamfa: màu sắc và châu được cải thiện.



King Kamfa
Theo nguồn thông tin trên mạng thì King Kamfa do Joe Sakana ở trại Morning Farm, Thái Lan lai tạo. Trong bầy Kamfa có một số cá thể đột biến dạng châu sợi, dày và sáng. Do vậy, King Kamfa được người chơi suy tôn là “vua châu sáng”. Tuy nhiên, các thế hệ King Kamfa đời sau có lẽ bị lai với Trân Châu để tăng tỷ lệ lên đầu nên tuy đặc điểm châu sáng vẫn được duy trì nhưng hình dáng lại mang nhiều đặc điểm của Trân Châu vơí mắt đỏ. Bởi vậy, không thể kết luận King Kamfa là cải tiến so với Kamfa. Các cuộc triển lãm ở Malaysia và Indonesia cũng chỉ có thể loại Kamfa mà thôi.

Lưu ý rằng thị trường hiện nay có nhiều cá thể được gọi là “King Kamfa” nhưng hoàn toàn thiếu đặc điểm châu sợi, dày và sáng (thường là châu hột)! Chúng có thể hoàn toàn không có gốc gác gì với King Kamfa gốc. Trên thực tế, rất ít cá “King Kamfa” đạt các đặc điểm về hình dáng của Kamfa, bởi đuôi tam giác không vẫn chưa đủ mà phải có vây bao (wrap-tail).

Tỷ lệ lên đầu của King Kamfa rất thấp và hầu hết cá đực đều bị vô sinh (đặc điểm chung của các dòng cá nhập từ Thái như khỉ đỏ và Red Texas). Những dòng “king lai” ở Việt Nam là Trân Châu La Hán đực lai với King Kamfa cái, sau đó chọn ra những cá thể có nhiều đặc điểm của King Kamfa nhất đem lai tiếp hay lai ngược với cá mẹ.




Cặp King Kamfa với dàn châu cực khủng của anh Phước Bình Đăng được người Thái mua lại với giá cao:



Tân King
Dòng cá do anh Tân (tên thật là Hà Minh Thanh) ở Thủ Đức, Sài Gòn lai tạo. Đời đầu lai giữa cá mẹ King Kamfa X cá cha king lai. Bầy con có nhiều cá thể xuất sắc, châu sợi dày và sáng như King Kamfa. Đặc biệt tỷ lệ lên đầu của Tân King cao hơn hẳn King Kamfa. Đời thứ hai lai giữa cá mẹ Tân King F1 X cá cha kim cương. Tỷ lệ lên đầu vẫn cao nhưng số lượng cá thể châu xuất sắc không bằng đời đầu.

Đời F1: King Kamfa cái X King lai đực




Đời F2: Tân King F1 cái X Kim Cương đực




King lai Biên Hòa
Dòng cá do anh Thanh (thanh1975) ở Biên Hòa lai tạo. Đời đầu king lai cái x kim cương đực, đời F2: F1 cái x kim cương đực. Cá kim cương được chọn theo tiêu chí ưu tiên bộ vây, đuôi không bị sụp. Tỷ lệ lên đầu còn thấp. Dưới đây là một số cá thể đời F2:



Phượng hoàng lửa = Fiery/Fire Phoenix (FP), Red Phoenix (RP)
Tự cái tên cho thấy dòng cá này phải đỏ rực và vì vậy rất nhiều người gọi những con super red và khỉ đỏ của mình là... Phượng hoàng lửa. Thực ra, Phượng hoàng lửa là kamfa đỏ toàn thân và màu đỏ sẽ rất ổn định chứ không phập phù như super red và khỉ đỏ. Về bản chất, phượng hoàng lửa cũng là cá lột như Red Kamfa (lột một phần) hay Faded Kamfa (lột toàn thân) nhưng tông màu phải thật đỏ như tên gọi và bao phủ toàn thân. Thông tin về Phượng hoàng lửa rất hạn chế, có lẽ là vì dạng đột biến này cực hiếm.




Kim Bình Quả = Jing Ping Guo (JPG) = golden apple
JPG là dòng kamfa được Ah Soon và Ah Wee lai tạo và kinh doanh tại công ty A1 Aquarium. Dòng cá này từng đoạt giải 1 thể loại La Hán Đơn Sắc tại triển lãm Aquarama 2003, Singapore. Như tên gọi, dòng cá có bề ngoài tròn trịa như trái táo, thân ngắn, bản cực rộng, màu ánh kim xanh - vàng và mắt sâu. JPG tuy không phổ biến nhưng trông rất ấn tượng.




Hoàng Kim (黃金) = jing kang (JK), La Hán nền vàng (golden based)
Hoàng Kim là những con La Hán lột toàn thân. Gen khiếm khuyết sắc tố hay gen “lột” luôn tồn tại ở các loài cichlid thuần chủng được cho là “chất liệu” để lai tạo cá La Hán như Red Devil/Midas và Trimac, do vậy không có gì ngạc nhiên khi gen này xuất hiện ở cá La Hán. Gen lột là gen lặn, nó khống chế sự hình thành các sắc tố melanin (đen) và iridophore (ánh kim hay “châu”), vùng da tương ứng sẽ có các cấp độ màu từ đỏ, cam, vàng cho đến trắng.

Hoàng Kim là La Hán lột đời đầu, thường có thân màu vàng và bụng đỏ. Tất cả các dòng La Hán như Trân Châu, kamalau hay kamfa đều tiềm tàng khả năng lột nếu cá bố mẹ cùng mang gen lặn này. Các dòng lột về sau trông hơi khác Hoàng Kim với các mảng/đốm/sợi/hoa văn màu trắng trên nền đỏ/cam/vàng nên được gọi chung là “nền vàng” (golden based).




Theo thị hiếu chung, Hoàng Kim và “nền vàng” bị đánh giá thấp hơn La Hán thường vì thiếu “châu”, một yếu tố quan trong đối với cá La Hán; tuy nhiên các dòng cá đỏ như super red và red Texas lại khai thác gen lột một cách triệt để.

Tuyết Điêu, Bạch Ngọc
Tuyết Điêu hay Bạch Ngọc là tên gọi của loại La Hán màu trắng toàn thân hay bạch tạng. Khi gen khiếm khuyết sắc tố khống chế sự hình thành của tất cả các sắc tố thì màu mà chúng ta thấy là màu trắng của lớp hạ bì, và nếu hiện tượng này lan ra toàn thân thì cá sẽ có màu trắng tuyền. Trên thực tế, cá có màu trắng toàn thân rất hiếm; thông thường các chóp vây hay đầu vẫn còn dính một chút màu.

Dù trên lý thuyết là có thể, nhưng nhưng không ai lai tạo La Hán trắng bởi vì, cũng như Hoàng Kim, La Hán trắng không có "châu". Điều thú vị là một số "Tuyết Điêu La Hán" tuyệt đẹp xuất xứ từ Đài Loan trước đây chính là Red Devil/Midas.


Red Shock (RS), Super Red (SR), Super Red Synspilus (SRS), Khỉ đỏ = Red Monkey (RM), Supreme
Đây là các thế hệ cá đỏ thuần tuý, chúng khai thác gen lột một cách triệt để. Dòng cá có xuất xứ từ một nhà lai tạo Thái Lan. Dù tên gọi là Super Red Synsphilus (SRS) nhưng cá "đỏ" thường dài đòn, bản hẹp (khác với kamfa cũng lai từ Synspilus nhưng có bản rộng), tỷ lệ lên đầu thấp và cực kỳ linh động. Vấn đề là cá "đỏ" thực ra không hề đỏ! Màu thực sự của chúng là màu hồng và chỉ đỏ rực khi ở trạng thái bị kích thích. Có lẽ chúng được lai từ pink fenestratus thì đúng hơn. Cá cái có màu tương đối ổn định hơn cá đực. Để duy trì màu đỏ thường trực, cá cần được cung cấp thức ăn có trộn chất nhuộm màu carophyll.


Cá lai super red x red devil có bề ngoài giống hệt super red.





Quá trình lột cũng là một vấn đề đối với dòng cá đỏ, nhiều con không lột triệt để mà vẫn còn một vài mảng đen ở đầu và các chóp vây khiến người chơi cá chờ đợi... mỏi mòn. Vì những lý do nêu trên, cá đỏ kén người nuôi hơn các dòng La Hán khác.

Red Texas (RT), Super Red Texas (SRT)
Dòng cá kết hợp giữa gen lột/đầu to của red devil/midas với bộ châu của Texas để tạo ra cá đỏ với hoa văn màu trắng. Người ta còn tận dụng cả gen lột của Hồng Két nhưng hướng lai tạo này có lẽ không mấy ai duy trì bởi hai lẽ a/ Hồng Két khó lai tạo và b/ cá không lên đầu. Vì Texas có vô số dạng châu nên Red Texas cũng có vô số dạng châu từ hạt nhuyễn, hạt nhỏ, hạt lớn, châu đốm cho đến châu sợi, đặc biệt là dạng châu lưới.

Bởi vì gen lột là gen lặn nên một số cá lai vẫn duy trì màu xanh như Texas, người ta gọi chúng là Green Texas để phân biệt với Red Texas (thực ra cá Texas vốn đã luôn có màu xanh rồi). Quá trình lột cũng là vấn đề đối với Red Texas. Nhiều con King Kamfa lột "nền vàng" trông rất giống và thường bị nhận lầm là Red Texas. Thực ra "King Kamfa" có thể được lai với Texas để lấy châu, có hai điểm phân biệt:
- King Kamfa lột bản rộng trong khi Red Texas bản hẹp, dáng thuôn và thường nhỏ con hơn.
- Nền King Kamfa không đồng nhất: đầu đỏ và thân vàng/cam (máu Synspilus) trong khi Red Texas có nền cam đồng nhất (máu red devil).

Châu hạt nhỏ:


Châu hạt lớn:


Châu đốm:


Châu lưới:


Short Body, Bonsai và Red Mammon
Short Body và Bonsai là các loại La Hán đột biến với thân hình ngắn cũn cỡn. Bonsai còn ngắn hơn Short Body, với chiều dài tương đương chiều rộng thân. Cả hai đều là các dạng dị tật về xương sống, thường thể hiện ở gốc đuôi.

 

Hồng két (Red Parrot 紅鹦鹉) và tài thần (Fortune Fish 財神魚)

Hồng két (Red Parrot 紅鹦鹉 hồng anh vũ)
Cá hồng két được lai giữa red devil (紅人面魚 hồng nhân diện) hay midas (红魔鬼魚 hồng ma quỷ) với redhead cichlid (紫红火口 tử hồng hỏa khẩu). Cá thể lai có miệng bị biến dạng hình chữ V và không thể khép lại. Cột sống ngưng phát triển ở một độ tuổi nhất định khiến cá ngắn cũn cỡn; gốc đuôi bị tật, đôi khi ảnh hưởng lên cả đuôi. Một số cá thể có xương đầu lồi hẳn ra so với thân. Cá thường nhỏ con và không to bằng cichlid thuần.

Phân loại hồng két như sau:

Huyết két (Blood Parrot 血鹦鹉 huyết anh vũ): màu đỏ đậm hơn.


Hoàng két 黄鹦鹉


Tuyết két 雪鹦鹉


Hồng bạch két 红白鹦鹉


Kỳ lân hồng két 麒麟鹦鹉 (la hán hồng két 罗汉鹦鹉)



Thiên bảo hồng két 元宝鹦鹉: hình dáng tròn trĩnh


Dưới đây là những dạng hồng két nhân tạo được xử lý bằng cách giải phẫu, săm hoặc nhuộm màu. Giá cả có khi còn mắc hơn hồng két thường vì tốn nhân công "chế tác". Xin được liệt kê dưới đây để... tránh mua!

Khỏa tâm hồng két 颗心鹦鹉


Độc giác tiên hồng két 独角仙鹦鹉 (độc giác thú hồng két 独角兽鹦鹉)


Hồng két săm và nhuộm màu (人工鹦鹉 nhân công anh vũ, 杂色鹦鹉 tạp sắc anh vũ)



Kim cương hồng két (金刚鹦鹉 King Kong/Jin Gang Red Parrot kim cương anh vũ)
Kim cương hồng két không bị biến dạng như hồng két mà trông gần giống như red devil. Tuy nhiên vì mang gien cá kim thơm (severum 金菠蘿 kim ba la) nên thân rộng và có dạng “short body”. Đây là một trong những tổ tiên ban đầu của cá la hán. Được biết, thế hệ la hán đầu tiên có tên “hoa giác”, vốn là cá lai giữa thanh kim hổ 青金虎 (Cichlasoma trimaculatus) và kim cương hồng két. Từ thế hệ lai ban đầu này, người ta tiếp tục lai xa với những loài cichlid khác để tạo ra đủ mọi biến thể và dòng la hán như chúng ta thấy ngày nay. Tên gọi khác của kim cương hồng két là "la hán" 羅漢. Đây là nguồn gốc của từ "hoa la hán" 花羅漢, mà sau này chúng ta thường gọi ngắn gọn là "cá la hán".




---------------------------------------------------------------------

Tài thần (財神魚) là loại cá mà người Hoa nuôi để lấy hên. Cá tài thần thường có các màu tượng trưng cho may mắn (đỏ) và tiền tài (châu). Đặc biệt, cá tài thần thường có đầu gù tương tự như la hán. Tuy cùng tên nhưng nguồn gốc của các loại cá tài thần khác nhau, có con chẳng qua là red devil hay midas đầu gù, có con là kim cương hồng két đầu gù, đặc biệt cá tài thần trại Rarefish lại trông rất giống cá la hán.

Fortune Fish (財神魚)
Dòng cá tài thần do trại Rarefish, Đài Loan lai tạo.




Red Mammon (紅財神 hồng tài thần) và Red Ingot (紅元寶 hồng thiên bảo)
Đây là dòng kim cương hồng két chất lượng cao được lai tạo bởi trại HappyBreed ở Đài Loan; có thể đạt đến kích thước 25 cm. Cả hai thực ra là những cá thể chung bầy: Red Mammon có gù trong khi Red Ingot không gù, thân rộng và tròn trĩnh hơn.