Gà chọi – Các khái niệm và nguyên tắc lai tạo cơ bản (John W. Purdy)

Gà chọi – Các khái niệm và nguyên tắc lai tạo cơ bản
John W. Purdy (2003) - http://www.freewebs.com/postiza/breedingconcepts.htm

Lai tạo gà chọi là một trong nhiều thách thức của bộ môn “thể thao vua”. Có nhiều sách vở và bài viết đề cập về chủ đề này và chúng đều có một giá trị nhất định. Trong nhiều thập kỷ qua, tôi tin rằng kiến thức cơ bản về di truyền đã giúp đỡ các nhà lai tạo duy trì và cải thiện một số bầy gà chọi nổi tiếng qua nhiều thế hệ.

Duy trì và cải thiện dòng gà là mục tiêu hàng đầu của các sư kê. Một số người sẽ cho rằng đá gà là trò cờ bạc hoặc để thỏa mãn bản năng “thú tính”. Sau 25 năm đồng hành cùng gà chọi, tôi có thể nói rằng ý nghĩa của trò chọi gà là để bảo tồn những chiến kê hùng dũng, cao quý và cổ xưa. Chọi gà là để con cháu chúng ta gìn giữ những dòng gà của cha ông với cùng phẩm chất và truyền thuyết bao quanh. Sau cùng, chọi gà thể hiện bản năng sinh tồn vốn tồn tại trong từng sinh vật sống.

Vài lời tâm sự trước khi bước vào chủ đề chính… Tôi không phải là nhà lai tạo chuyên nghiệp. Tôi chưa từng tạo ra dòng gà đứng trường nào, dẫu vậy tôi từng cản ra những chiến kê rất hay. Tuy nhiên, như tất cả các sư kê khác, tôi cũng có một số ý tưởng về chủ đề lai tạo và bạn bè muốn tôi viết ra. Tôi không hề có ý bán gà hay “chém gió”. Tôi chỉ muốn trình bày một số thông tin mà các bạn mới chơi nên cân nhắc. Ý tưởng của tôi dựa trên sự kết hợp giữa kiến thức về di truyền, kinh nghiệm lai tạo của riêng tôi cùng với một ít cảm quan chung.

Một chương trình lai tạo hiệu quả là quá trình đòi hỏi việc tiếp cận một cách có hệ thống. Tôi coi đó là con đường dẫn tới một mục đích cụ thể. Sư kê có thể lựa chọn phương tiện (dòng gà) và con đường (kỹ thuật lai tạo nhất định). Tuy nhiên, nên xây dựng hành trình trước khi khởi hành và nó phải luôn được cập nhật để đảm bảo việc tiếp cận càng gần với mục tiêu càng tốt. Đôi khi mục tiêu có thể thay đổi, do vậy nhà lai tạo cần tư duy cởi mở và linh hoạt. Con đường nhất định sẽ gập ghềnh nhưng cũng rất mới mẻ và thú vị.

Tôi xin liệt kê một số yếu tố quan trọng góp phần vào bất kỳ chương trình lai tạo thành công nào. Với những bước sau đây, cùng với sự kiên trì và một ít may mắn sẽ giúp nhà lai tạo cản ra dòng gà chọi chất lượng.

Bảy bước để lai tạo thành công:

1. Thiết lập các mục tiêu cụ thể.

2. Xác định và tìm kiếm gà giống.

3. Tuyển chọn những cá thể xuất sắc trong bầy để lai tạo.

4. Thiết lập chuồng giống (broodpen): Chọn chiến lược lai tạo đúng.

5. Kiểm tra hậu duệ: đánh giá mức độ thành công của chương trình.

6. Quản lý gà giống để tối ưu hóa việc sinh sản và sức khỏe của bầy con.

7. Sổ sách: ghi chép một cách chính xác.

Bước 1: Thiết lập mục tiêu

Theo tôi, việc thiết lập các mục tiêu hoặc định hướng là phần quan trọng nhất của chương trình lai tạo. Các mục tiêu của một chương trình lai tạo có lẽ rất dễ đánh giá thông qua tỷ lệ thắng trận của bầy con (kiểm tra hậu duệ). Việc xây dựng một mục tiêu mà nó có thể định lượng hoặc so sánh, sẽ trợ giúp nhà lai tạo trong việc đánh giá mức độ thành công của một bầy hay dòng nhất định thuộc chương trình lai tạo. Tuy nhiên, có nhiều yếu tố góp phần vào tỷ lệ thắng trận. Chẳng hạn như độ tuổi, biệt dưỡng, vũ khí (kiểu, bộ, chất lượng thép), cấp độ cạnh tranh và thậm chí cả may rủi nữa, tất cả đều ảnh hưởng một cách đáng kể đến kết quả thi đấu. Vì lý do này, tôi nghĩ điều quan trọng là phải xem những tính trạng nhất định như là mục tiêu nhằm nâng cao tỷ lệ thắng trận. Bởi vì những tính trạng nhất định (tính trạng chủ chốt) mang lại tỷ lệ thắng trận cao, và nếu bầy gà sở hữu chúng thì cơ hội chiến thắng ngoài trường đấu sẽ gia tăng. Những ví dụ về tính trạng chủ chốt (primary trait) gắn liền với một dòng thành công bao gồm lối đâm, lối đá, lực, tốc độ, kích thước và kiểu thân, dáng (station), lên cựa (heel alignment), khung xương, tính khí (disposition) và gan lỳ. Những tính trạng khác (tính trạng thứ yếu) chẳng hạn như màu mắt, màu và tình trạng lông, màu chân, và dạng mồng cũng quan trọng nhưng không bằng tính trạng chủ chốt hoặc không liên quan gì đến tỷ lệ thắng trận.

Bằng việc biến tính trạng thành mục tiêu, chúng ta nhất thiết phải sắp xếp chúng theo mức độ quan trọng. Những tính trạng quan trọng nhất phải được quan tâm nhiều nhất (tuyển chọn gắt gao) trong chương trình lai tạo. Chương trình lai tạo sẽ tiến bộ rất nhanh bằng việc chỉ tập trung vào một hay vài tính trạng. Tuy nhiên, điều này sẽ gây ra suy thoái hoặc kém tiến bộ ở những tính trạng khác, bởi vậy cần tiếp cận một cách cẩn trọng và cân bằng. Một chương trình lai tạo cân bằng dường như tiến bộ chậm chạp lúc khởi đầu, nhưng sẽ thành công về lâu về dài thông qua việc tuyển chọn gắt gao trên một số tính trạng hạn chế.

Trong bảng dưới, tôi sẽ phân nhóm các tính trạng tùy vào mức độ quan trọng của chúng trong chương trình lai tạo của mình, và mức độ tuyển chọn gắt gao mà tôi thấy là cần thiết với mỗi nhóm. Dẫu các nhóm được sắp xếp theo mức độ quan trọng, tất cả các nhóm A, B & C đều quan trọng, và đều phải theo dõi và cân nhắc một cách cẩn trọng. Nên nhớ rằng những yếu tố này, ngoài việc gia tăng tỷ lệ thắng trận, còn là mục tiêu mà tôi thiết lập cho chương trình lai tạo của mình, và dựa trên sở thích, quan sát và kinh nghiệm của cá nhân tôi. Mục tiêu lai tạo của những sư kê khác có thể hoàn toàn không giống.



Bước 2: Xác định và tìm kiếm gà giống

Tìm kiếm gà giống đạt hoặc vượt mức yêu cầu là điều bắt buộc đối với một nhà lai tạo thành công. Những con mà nhà lai tạo khởi sự là nền tảng của chương trình lai tạo. Một nhà lai tạo phải biết tận dụng cơ hội bởi tìm được gà hay không phải là chuyện dễ. Nhiều lối tiếp cận có thể được áp dụng, dù cách này có thể tốt hơn cách kia.

Việc xác định một dòng mong muốn là cách đảm bảo tốt nhất cho trình độ của bầy con ngoài trường đấu. Các báo cáo kết quả trận đấu, đóng góp ý kiến từ bạn bè, và việc tham dự các giải derby cho chúng ta ý tưởng về trình độ của chúng. Gà phải thật mạnh ở những tính trạng nhóm A và B, vốn được xác định là mục tiêu của chương trình lai tạo, và khá mạnh hoặc mạnh vừa đủ ở những tính trạng nhóm C. Càng tiến sát mục tiêu lập ra lúc ban đầu, bạn càng tiến bộ nhanh chóng. Nhà lai tạo phải hết sức trung thực trong việc đánh giá những ưu, nhược điểm của một dòng nhất định. Mua gà giống cũng như lấy vợ… cần chắc chắn rằng bạn có thể sống với những gì mà mình đưa về. Nếu nhà lai tạo thấy điều gì đó không ổn, mà vẫn cản gà, thì nhiều khả năng tính trạng này sẽ được chuyển giao cho hậu duệ của nó.

Cách kiếm gà giống chắc ăn nhất là thông qua bạn bè. Thông thường, những người bạn thân sẵn sàng chia sẻ những con tốt nhất của mình, cùng đá giải derby và trao đổi gà giống trong tương lai nếu cần. Điểm thuận lợi của việc lấy gà thông qua bạn bè ở chỗ nhà lai tạo từng thấy chúng đá và hiểu rõ ưu cũng như nhược điểm của chúng và có thể xây dựng chương trình lai tạo tương ứng.

Một cách khác là tham dự các giải derby và tìm kiếm những nhà lai tạo mà gà của họ có những phẩm chất mà bạn tìm kiếm. Bí quyết nằm ở chỗ, hãy tham dự những giải derby ở đẳng cấp tương đương hay cao hơn đẳng cấp mà nhà lai tạo dự định tham gia sau này (gà bình thường đá tốt ở các giải trung bình, nhưng sẽ chậm và dở ở các giải hàng đầu). Một khi đã lựa chọn một dòng nhất định, sẽ có ích nếu bạn quen biết với nhà lai tạo. Người mua phải tìm hiểu cách mà gà được lai tạo, ông sở hữu dòng gà từ khi nào, nguồn gốc của dòng, và quan điểm của nhà lai tạo về một số phẩm chất và tính trạng quan trọng. Nhà lai tạo có thể hứng thú hoặc không với việc bán gà giống. Nếu không, người mua chỉ có thể tiếp cận với gà chiến (battlefowl), hãy kiểm tra những con gà pha này, nếu chúng đạt yêu cầu thì mới cố mua gà giống. Người mua phải luôn có thái độ tôn trọng và kiên trì. Nếu bạn có thể truy ra nơi mà nhà lai tạo thành công này lấy gà giống, thì bạn có thể kiếm những con tương tự từ cùng nguồn.

Một cách nữa là mua gà qua tạp chí hay mạng internet. Đây chắc chắn là cách có độ rủi ro cao nhất. Có những nhà lai tạo xuất sắc, đàng hoàng đăng quảng cáo và có cả những kẻ bất chính; sẽ rất khó để xác định ai là người có thể bán loại gà mà bạn muốn thông qua quảng cáo và trang web. Nếu bạn có thể đến tận trại, thì việc này sẽ giúp gia tăng cơ hội kiếm gà hay, nhưng đây dĩ nhiên, không phải là cách hoàn toàn chắc ăn.

Bước 3: Tuyển chọn những cá thể xuất sắc

Một khi đã xác định dòng gà và nhà lai tạo đồng ý bán cho bạn vài con, thì bạn phải biết cách lựa chọn. Nếu mua gà qua mạng, bạn phải giải thích rõ yêu cầu của mình cho nhà lai tạo và hỏi xem ông có gà đạt tiêu chuẩn này hay không (chẳng hạn như dáng, thân, lối đá). Một lần nữa, việc đến thăm trang trại của ông ta là một thuận lợi khi tuyển chọn gà giống cũng như chiến kê đá trường. Thường vẫn có khác biệt nhỏ giữa các cá thể trong cùng một dòng gà. Chẳng hạn, nếu người mua được lựa chọn giữa hai cá thể xuất sắc về mặt thể chất mà một trong hai có tính khí tốt hơn, thì chương trình lai tạo nên khởi đầu bằng cá thể hiền hòa, thuần hậu hơn.

Mục tiêu của chương trình lai tạo phải được thẩm định trong quá trình tuyển chọn. Từng trống và mái phải được đánh giá dựa vào mục tiêu. Cá thể được chọn phải hoàn hảo về sức khỏe, thể chất và sự lanh lợi. Chúng phải cân bằng, và thể hiện những đặc trưng của dòng gà. Cả trống và mái phải tương đối hiền hòa và có bản năng tốt. Dẫu trống và mái tơ từ một bầy thắng trận đều hoàn hảo về phương diện lai tạo, tôi chuộng gà từ 2 đến 5 tuổi để tôi có cơ hội kiểm tra chúng trước khi đưa vào chương trình lai tạo. Việc đợi cho đến khi trống và mái trưởng thành cũng giúp nhận diện bất kỳ tính trạng mong muốn hay không mong muốn nào vốn chưa xuất hiện ở gà tơ (chẳng hạn như tật choãi chân, nhút nhát, phát triển lối đá chậm).

Tôi thấy hành động của các sư kê rất tương đồng với những gì xảy ra trong tự nhiên, nơi mà mỗi cá thể đều phải đấu tranh để sinh tồn và đấu tranh từng ngày. Cá thể nào không thể cạnh tranh hoặc thích nghi sẽ không thể tồn tại, do đó DNA của chúng không thể chuyển giao cho thế hệ sau. Hãy xem mãnh điểu săn đuổi con mồi của chúng. Đó là lý do những tay săn mồi giỏi nhất, có thể thích nghi với từng con mồi, địa bàn, điều kiện khí hậu khác nhau và chiến thắng trong việc tranh giành lãnh thổ, sẽ có nhiều khả năng duy trì nòi giống nhất, do đó chúng có thể chuyển giao những gien tốt cho thế hệ sau. Tương tự, sư kê chỉ nên tuyển chọn những cá thể mà bản thân, anh em cùng bầy, hậu duệ hoặc bầy đàn của chúng đã chứng tỏ bản lãnh trong trường đấu. Chỉ qua chiến trận chúng ta mới có thể tuyển chọn được những cá thể phù hợp về thể chất lẫn tâm lý. Những cá thể này nhất định là trụ cột trong chương trình lai tạo của bạn.

Bước 4: Chọn chiến lược lai tạo đúng

Đã có rất nhiều bài viết về kỹ thuật và chiến lược lai tạo vốn được áp dụng một cách thành công để tạo ra những chiến kê xuất sắc. Lai cận huyết, lai dòng, lai xa và pha là các chiến lược lai tạo mà mỗi cách đều có một vị trí nhất định trong chương trình lai tạo tổng thể. Những phương pháp này, một khi được sử dụng một cách thích hợp, sẽ mang lại cho nhà lai tạo cơ hội tốt nhất để duy trì các dòng gà và để tạo ra chiến kê giàu sức cạnh tranh một cách thường xuyên. Nhà lai tạo phải luôn nhớ rằng nền tảng của bất kỳ phương pháp lai tạo nào là cản những cá thể xuất sắc về thể chất lẫn tâm lý mà chúng vốn xuất thân từ một bầy ăn nhiều độ.

Trước khi thảo luận về các phương pháp lai tạo, xin được nói sơ về căn bản di truyền. Di truyền là một chủ đề phức tạp. Sự chuyển giao và thể hiện của DNA là đối tượng hoạt động của hàng loạt cơ chế đã và chưa biết mà các sách giáo khoa đã bàn rất chi tiết. Những tương tác di truyền phức tạp, di truyền của các tính trạng liên kết giới tính và những tính trạng bị chi phối bởi nhiều gien, nhất định có liên quan đến việc lai tạo gà chọi nhưng nằm ngoài phạm vi của bài viết này.

Gien được hình thành từ các đoạn DNA, mà chúng mang thông tin về một tính trạng nhất định. Kiểu gien là tổng hợp của toàn bộ gien hiện diện trên các nhiễm sắc thể. Kiểu hình là thể hiện của các tính trạng, sự bộc lộ của kiểu gien. Gien luôn hiện diện theo cặp. Điều này có nghĩa rằng mỗi trống hay mái đều có hai phiên bản gien [tức alen] ở một tính trạng nhất định, một nhận từ cha và một nhận từ mẹ. Gà có hai gien khác nhau ở một tính trạng nhất định gọi là dị hợp tử ở tính trạng đó. Gà có hai gien giống nhau ở một tính trạng nhất định gọi là đồng hợp tử ở tính trạng đó.

Một số gien và tính trạng tương ứng của chúng mang tính trội hoặc đồng trội (incompletety dominant) trong khi số khác mang tính lặn. Gà trống dị hợp tử ở một tính trạng nhất định (mang một gien trội và một gien lặn) sẽ trông giống hệt hoặc tương tự (trường hợp gien đồng trội) với trống đồng hợp tử (mang hai gien trội) ở tính trạng đó. Gien lặn bị lấn át khi kết hợp với gien trội. Khi gien lặn ở trạng thái đồng hợp tử (hai gien giống nhau), thì nó mới thể hiện ra kiểu hình. Một ví dụ về điều này là chân trắng với chân vàng. Gien chân trắng mang tính trội so với gien chân vàng, nghĩa là trống hay mái chân trắng có thể có hai gien chân trắng (W) hay một gien chân trắng (W) và một gien chân vàng (y). Nếu gà dị hợp tử chân trắng cản với nhau (Wy x Wy) thì bầy con sẽ có 75% chân trắng [WW hay Wy] và 25% chân vàng [yy] bởi xác xuất chuyển giao gien chân trắng và chân vàng ở gà cha mẹ là như nhau. Trong trường hợp này, tỷ lệ gien ở bầy con sẽ là 1 WW: 2 Wy : 1 yy. Nói cách khác, 75% gà con sẽ mang gien chân trắng trội và 25% sẽ mang gien đồng hợp chân vàng lặn. Chỉ trong trường hợp đồng hợp tử, thì kiểu hình chân vàng mới thể hiện ra ngoài.

Lai cận huyết là cản giữa hai cá thể có quan hệ huyết thống. Điển hình là tất cả những cá thể trong cùng một bầy đều có quan hệ huyết thống ở một mức độ nhất định, do đó lai cận huyết được áp dụng bất cứ khi nào chúng ta duy trì một dòng “thuần”. Lai dòng là một hình thức lai cận huyết khi mà những cá thể nhất định được sử dụng qua nhiều thế hệ, điều có xu hướng áp đặt ảnh hưởng di truyền của chúng lên bầy gà. Lai cận huyết gia tăng cơ hội hai gien của cùng một tính trạng nhất định giống nhau hay đồng hợp tử ở tính trạng đó. Nếu trống và mái có quan hệ huyết thống, có nhiều khả năng hai gien ở bầy con lấy từ một tổ tiên chung giống nhau. Lai cận huyết làm phát lộ những gien lặn tiềm ẩn, thường là tính trạng xấu, mà hai bên cha mẹ đều mang. Suy thoái cận huyết là thuật ngữ được sử dụng để mô tả sự suy giảm về chất lượng gây ra bởi các gien lặn này lên các cá thể cận huyết. Một số sư kê dùng điều này làm công cụ để kiểm tra một dòng mới bằng cách đá những con trống tơ một tuổi xuất phát từ bầy lai giữa trống/mái cùng bầy, bởi lai cận huyết sâu sẽ nhanh chóng làm phát lộ những đặc điểm không mong muốn chẳng hạn như kém gan lỳ.

Bởi việc cản những cá thể cận huyết và cùng–kiểu hình có xu hướng gia tăng số lượng đồng hợp tử trội ở hậu duệ, bầy gà trở nên đồng nhất về những tính trạng đó trong chương trình lai tạo. Dẫu vậy với bất kỳ hệ thống lai tạo nào, cần hết sức cẩn trọng khi cận huyết sâu. Chỉ những cá thể với thể chất tốt nhất mới được dùng vào việc duy trì dòng gà và pha với những dòng khác. Để chọn ra những cá thể xuất sắc này, bạn cần ấp nở và nuôi thật nhiều gà con để gia tăng tỷ lệ kết hợp di truyền tốt trong số chúng.

Việc gia tăng gien đồng hợp trong một bầy gà bằng lai cận huyết cũng gia tăng cơ hội tạo ra những cá thể “trội”. Độ trội là khả năng một cá thể chuyển giao những gien trội mong muốn cho bầy con của chúng. Vì lý do này, những cá thể trội cực kỳ có giá trị trong hệ thống lai tạo nhằm cải thiện và duy trì dòng gà. Mặc dù lai cận huyết gia tăng khả năng tạo ra độ trội, theo kinh nghiệm của cá nhân tôi, một chiến kê pha hàng đỉnh cũng trội. Gần như tất cả gà tơ đều tương tự như trống cha, bao gồm lối đá, dạng thân và dáng, màu chân, màu lông. Chúng thậm chí còn gáy giống nhau bởi đều thừa hưởng thanh âm đặc trưng của gà cha.

Lai xa (outcrossing) là lai giữa những cá thể trong cùng một dòng nhưng không có quan hệ huyết thống gần. Chẳng hạn, một trio Claret được lai đơn với từng mái để tạo ra độ một chục trống tơ. Khi trống tơ trưởng thành, chúng được đem đá và những con thắng độ nhiều nhất được giữ lại để lai tạo. Mái gốc được cản với trống con hay nhất của nó, và trống gốc được dùng lại vào năm thứ ba ở mỗi bầy. Trong 7 năm kế tiếp, cả hai phân dòng được giữ tách biệt, và mái gốc cùng những trống con xuất sắc của nó được cản nhiều lần trong những thế hệ nối tiếp để củng cố nguồn gien của chúng lên mỗi bầy. Sau 10 năm, các phân dòng được cản với nhau, tạo ra bầy lai xa. Hậu duệ của bầy lai này được thử nghiệm và những cá thể tốt nhất được cản ngược về mỗi phân dòng. Phương pháp lai tạo này, cùng với việc tuyển chọn và thử nghiệm cẩn trọng, có thể được áp dụng để duy trì một dòng thuần mà không phải đưa máu từ bên ngoài vào. Việc sử dụng những cá thể trội, cận huyết là hết sức cần thiết khi lai xa.

Pha (crossbreeding) xảy ra khi cản hai cá thể không có quan hệ huyết thống. Cá thể pha chứa rất nhiều gien dị hợp trội trong bộ gien của chúng. Trong bộ gien dị hợp, những gien trội lấn át những gien lặn hay gien xấu. Nhiều trong số những chiến kê pha xuất sắc nhất được hình thành từ việc pha giữa hai bầy cận huyết, không có quan hệ huyết thống. Trên thực tế, lý do hàng đầu trong việc duy trì một bầy cận huyết là để dùng vào việc pha gà đá trường. Đấy là vì việc pha giữa hai bầy cận huyết thường mang lại ưu thế lai ở bầy con. Ưu thế lai (hybrid vigor) hay “heterosis” là thuật ngữ được sử dụng khi cá thể pha vượt trội so với cha mẹ. Pha được sử dụng một cách rộng rãi trong chăn nuôi công nghiệp và mang lại nhiều thành công. Động vật và cây trồng lai có xu hướng mọc nhanh hơn, sinh sản nhiều hơn và kháng bệnh tốt hơn. Một lần nữa, xin nhấn mạnh rằng ưu thế lai tốt nhất xuất hiện một khi cha mẹ là những cá thể trội, cận huyết sâu.

Vậy tuyển chọn giống thế nào để pha? Một số nhà lai tạo chủ trương pha gà bổ trợ cho nhau, chẳng hạn cản trống lực với mái tốc độ, với hy vọng tạo ra một kết hợp xuất sắc ở những tính trạng mong muốn. Những người khác có xu hướng cản gà tương tự về hình thức và lối đá, điều khiến cho hậu duệ trở nên ổn định và có thể đoán trước.

Theo ý tôi, cả hai trường phái đều đúng bởi cả hai đều thành công. Chẳng hạn, những bầy pha giữa các phân dòng Hatch với Roundhead đã chứng tỏ rằng lý thuyết bổ trợ là đúng đắn. Những bầy pha xuất sắc giữa các dòng gà tương tự như Kelso và Albany đã chứng tỏ rằng việc pha giữa các dòng tương tự cũng hiệu quả. Sự thành công hay thất bại của bất cứ bầy pha nào phụ thuộc vào sự tương thích của các gien và cách duy nhất để biết chúng có trở thành bầy “hợp gien” (nick) hay không là cứ cản và thử nghiệm bầy con.

Chiến kê pha có thể được dùng vào chương trình lai tạo. Nhiều nhà lai tạo sẽ sử dụng hàng pha siêu việt để bổ sung máu mới về một hay hai dòng cha mẹ, đặc biệt nếu dòng cha mẹ vốn cận huyết quá sâu và có dấu hiệu thoái hóa cận huyết. Sau khi đưa vào, máu mới sẽ được chuyển giao cho nhiều thế hệ tiếp nối. Bầy pha phải có chất lượng tuyệt hảo, bởi việc đưa gien lỗi vào một dòng cận huyết là không thể sửa sai. Gần đây, tôi được tặng một trio Regular Grey từ một người bạn rất thân. Dòng gà có tỷ lệ phần trăm thắng trận xuất sắc với thể loại cựa tròn (gaff) và lối đá khôn ngoan vốn hiệu quả với bất kỳ loại vũ khí nào. Chúng rất gan lỳ, đá cựa nghiệt, ngoại hình đẹp và tính khí tốt. Nhược điểm duy nhất đó là con trống già và hai mái con của nó có dáng chân trung bình. Bởi vì mục đích của tôi là cản gà dáng cao (high station), tôi phải lên kế hoạch cải thiện dáng của chúng. Bởi trio gốc dáng trung bình nên tôi không thể mong đợi có con trống hay mái tơ nào dáng cao. Tuy nhiên, có khả năng một gien lặn cho dáng cao nằm ở đâu đó, bởi vậy tôi cản chúng để xem nếu gien lặn có kết hợp và tạo ra vài hậu duệ dáng cao hay không. Để chắc ăn, tôi cản một trống tơ Claret dáng cao xuất phát từ dòng Claret của cùng nhà lai tạo với một trong những mái Grey mùa này. Từ những con trống và mái tơ trong bầy, tôi sẽ giữ lại những cá thể dáng cao và ngoại hình đẹp nhất để cản ngược về bầy Grey mùa tới. Bởi vì mái tơ thường giống với trống cha, tôi mong đợi rất nhiều mái tơ ½ Grey ½ Claret từ bầy này sẽ có dáng cao như trống Claret cha. Tương tự, trống dáng cao ¾ Grey and ¼ Claret đá hay nhất (mà nó mang gien dáng cao từ mái mẹ ½ Grey ½ Claret) lại được cản về mái Grey. Nếu những mái Grey mà tôi cản mùa này cho ra nhiều hậu duệ dáng cao, thì chúng sẽ được cản về trống cha và những trống pha Grey/Claret khác. Mục đích là giảm tỷ lệ máu Claret xuống còn 1/16 hay 1/32 trong khi vẫn duy trì gien dáng cao.

Mặc dù việc cản gà pha về mỗi bên dòng thuần thường không thành công, một số bầy pha hai máu (two-way cross) lại hợp gien (nick) với dòng thuần thứ ba. Một số những chiến kê hay nhất mà tôi từng cản ra xuất phát từ bầy trống ½ Butcher ½ Lacy Roundhead với mái Hatch. Nếu tất cả gà giống đều xuất phát từ những bầy cận huyết, thì bầy pha ba máu (three-way cross) có thể rất ổn định về ngoại hình và lối đá. Khi cản gà pha với gà pha thì có thể tạo ra một vài cá thể xuất chúng nhưng sự kết hợp của hàng ngàn gien khác nhau có xu hướng tạo ra toàn những cá thể trung bình hay tầm thường. Có một ngoại lệ là bầy pha bốn máu (four-way cross) được tạo ra bằng cách cản trống pha hai máu (chẳng hạn Hatch và Kelso) với mái pha hai máu (chẳng hạn Butcher và Roundhead). Một số thử nghiệm cho thấy rằng sự bộc phát của ưu thế lai có lẽ bắt nguồn từ bầy pha bốn máu. Đây là điều mà có lẽ bạn nên thử nếu bạn có bốn bầy cận huyết.

Tất cả những nhà lai tạo hiện đại đều công nhận rằng những dòng gà ngày nay đều bắt nguồn từ gà pha. Tuy nhiên, những dòng gà thành công được các nhà lai tạo lớn trong quá khứ lọc lựa trong nhiều năm trời thông qua việc tuyển chọn những cá thể xuất chúng, lai cận huyết, thử nghiệm và thanh lọc gắt gao.

Nói về lai tạo thì không thể bỏ qua lai đơn (single mate), lai bầy (flock mating) và lai sân (yard breeding). Cách lai tạo bất cẩn và nguy hại nhất có thể gọi là “lai sân”. Đấy là khi sư kê để mái chạy rông trên sân với các trống được cột dây. Lai sân sẽ cho ra gà con từ nhiều trống và mái khác nhau, trong khi mái thường đẻ trứng vào một ổ, nhà lai tạo không thể biết được kết hợp nào cho ra thứ tào lao và kết hợp nào cho ra chiến kê hàng đỉnh. Tương tự, một phương pháp đáng ngờ khác là lai bầy, khi một trống được cản với nhiều mái ở những dòng khác nhau. Nhà lai tạo có thể thu được một số gà hay, nhưng nếu không đặt bẫy ổ (trapnesting), bạn không thể biết mái nào đẻ ra trứng vàng [bẫy ổ là khi gà vào ổ để đẻ, cửa tự động đóng lại, khi thu hoạch trứng sẽ được đánh dấu theo mái trong ổ]. Một phương pháp lai bầy khá hơn là cản trống với mái chị em cùng bầy. Tuy nhiên, có một số mái xuất chúng hơn so với chị em cùng bầy, và với hệ thống này, bạn không thể biết được đâu là mái hay nhất. Tôi đề nghị những nhà lai tạo nghiêm túc hãy lai đơn trống với những mái được tách chuồng riêng. Bằng cách này, những cá thể tốt nhất nhanh chóng được phát hiện. Hậu duệ của chúng có thể được lai đơn và những cá thể hay nhất được duy trì cho những thế hệ về sau. Một khi những mái tốt nhất được phát hiện, chúng có thể được dùng vào hệ thống lai bầy để tạo ra chiến kê đá trường.

Lai đơn có thể tốn rất nhiều công sức thậm chí khi nhà lai tạo chỉ có vài trống và mái. Nó đòi hỏi cần di chuyển trống sau mỗi 1-3 ngày qua chuồng mái khác. Năm nay tôi sử dụng một chuồng chó 4 x 5 m để lai đơn 3 mái. Tôi dựng một cái lều tee-pee ở ba góc với một cái chạc và ổ đẻ ở mỗi nơi, và mái được cột dây. Tôi phủ chuồng bằng lưới gà và thả rông gà trống. Gà mái đẻ trong ổ riêng và không phải chạy lại gà trống bởi nó viếng thăm mỗi con nhiều lần trong ngày. Dựa trên tỷ lệ nở của tôi, nó đã hoàn thành tốt nhiệm vụ, và tôi biết chính xác gà con thuộc về trống và mái nào.

Để tổng kết, cần ghi nhớ những điểm quan trọng sau:

*Lai cận huyết là chiến lược lai tạo lâu dài. Nó là cách thiết thực nhất để củng cố và duy trì giá trị di truyền của một dòng gà. Những cá thể xuất phát từ các dòng cận huyết này có giá trị trong việc pha chiên kê đá trường.

*Lai cận huyết gia tăng số lượng gien đồng hợp. Nên nhớ rằng điều này xảy ra với cả gien tốt lẫn gien xấu. Nếu gà cận huyết được cản và hậu duệ thể hiện những tính trạng không tốt, toàn bộ cha mẹ lẫn bầy con phải loại bỏ khỏi chương trình lai tạo bởi vì cha mẹ mang gien lặn xấu. Những cá thể này có thể được giữ lại để pha.

*Lai dòng là một dạng lai cận huyết mà những cá thể xuất chúng được sử dụng nhiều lần qua nhiều thế hệ trong việc phát triển và duy trì dòng gà. Lai dòng gia tăng cơ hội những gien tốt từ những cá thể xuất chúng được chuyển giao cho những thế hệ tiếp nối. Cần hết sức cẩn trọng khi lai dòng một cá thể xuất chúng với cá thể có quan hệ gần bởi vì khả năng làm phát lộ và chuyển giao những gien xấu.

*Lai xa là cản với cá thể không cùng phân dòng. Nó là chiến lược có giá trị để duy trì một dòng gà với tác động tối thiểu của thoái hóa cận huyết. Chiến lược này đòi hỏi việc duy trì từ hai đến ba bầy riêng biệt bên trong một dòng gà.

*Pha là cản giữa hai cá thể xuất phát từ hai dòng riêng biệt. Một khi những dòng tương thích được sử dụng, pha thường dẫn đến ưu thế lai, mà nó xảy ra khi hậu duệ vượt trội so với cha mẹ.

Bước 5: Đánh giá hậu duệ

Việc đánh giá mức độ thành công của bất kỳ chương trình lai tạo nào đều dựa vào chất lượng của hậu duệ. Thành công dựa vào mức độ mà bầy hậu duệ hoàn thành mục tiêu của chương trình lai tạo như đề ra ở bước 1. Khi lai tạo các bầy cận huyết sâu vốn là chất liệu để cản chiến kê đá trường, đánh giá tương đối chỉ dựa trên ngoại hình, cấu trúc cơ thể, sức khỏe và tính khí; đánh giá tuyệt đối về giá trị của gà giống phải dựa trên khả năng tạo ra chiến kê thắng trận và những thế hệ gà giống chất lượng về sau. Điều này có thể khiến sai lầm trở nên rất nghiêm trọng xét về thời gian và tiền bạc, bởi vậy cần kiểm tra chất lượng của hậu duệ.

Đá trường để kiểm tra chất lượng của hậu duệ và kỹ năng của nhà lai tạo. Thông tin về lối đá, tốc độ, lối đâm và các tính trạng khác phải được tổng hợp, phân tích và áp dụng vào chương trình lai tạo ở những mùa sau. Chỉ nhờ kinh nghiệm lăn lộn ngoài đấu trường, nơi mà gà của mình lâm trận, thì nhà lai tạo mới nhận biết được ưu nhược điểm của gà nhà và điều chỉnh chương trình lai tạo.

Trên thực tế, chiến kê siêu hạng không phải lúc nào cũng là gà giống siêu hạng. Tuy nhiên, lịch sử chứng tỏ rằng chiến kê ưu hạng có thể là gà giống tốt vốn thường xuyên cản ra một vài chiến kê xuất sắc mỗi năm. Tôi thích cản chiến kê xuất sắc với mái từ một dòng cận huyết khác để tạo bầy pha ba máu (three-way cross). Một số nhà lai tạo xuất sắc nhất trong quá khứ mua lại những chiến kê pha đứng trường và cản chúng vào những bầy hay “sân” gà của mình. Họ phải thanh lọc rất nhiều trong số những bầy pha như thế này sau khi thử nghiệm đám hậu duệ, nhưng một vài trong số những bầy pha này trở thành những dòng gà đang thắng trận ngày nay.

Mức độ cạnh tranh là một yếu tố quan trọng cần cân nhắc khi đánh giá chiến kê. Nhà lai tạo nên đá vài đợt mỗi năm ở cấp độ cạnh tranh cao nhất mà ông có thể tham gia. Bằng cách này, ông có thể biết được gà mình ở trình độ nào so với những tay kiệt liệt.

Bước 6: Quản lý gà giống

Mọi người thường nghe nói rằng nếu hai sư kê cùng được trao một dòng gà, thì chỉ sau vài thế hệ lai tạo, hậu duệ của bầy gà gốc sẽ trông và đá hoàn toàn khác nhau. Hầu hết những hiện tượng như thế này có lẽ bắt nguồn từ sự khác biệt trong việc chú trọng đến những tính trạng nhất định khi tuyển chọn gà giống, và nó cũng bắt nguồn từ sự khác biệt về điều kiện môi trường (đất, nước, khí hậu, thức ăn). Tuy nhiên, một nguyên nhân đáng kể khác là vấn đề quản lý.

Chẳng hạn, kỹ thuật quản lý dùng đèn chiếu sáng để kích thích việc đẻ trứng sớm. Đẻ sớm nghĩa là có con sớm, điều vốn tạo ra chiến kê lớn con so với những con nở muộn vào mùa xuân. Bởi vì sức khỏe là một trong những tính trạng quan trọng mà chúng ta tuyển chọn, chúng ta phải quản lý gà giống để tối ưu hóa sức khỏe.

Sau đây là những vấn đề cần cân nhắc nhằm tối ưu hóa việc sinh sản và chất lượng của gà giống. Những kỹ thuật quản lý đặc biệt nên được áp dụng cho từng trường hợp cụ thể (chẳng hạn bệnh tật, địch hại, điều kiện môi trường, .v.v.).

1. Áp dụng chương trình tẩy giun và diệt rận định kỳ.

2. Kiểm soát trọng lượng của gà giống thông qua khẩu phần ăn và tập luyện. Trống mập có xu hướng thụ tinh kém. Tương tự, mái mập đẻ trứng ít hơn. Tỉa lông xung quanh huyệt của cả trống lẫn mái để tối ưu hóa hiệu quả giao phối.

3. Bố trí chuồng đủ không gian để hạn chế căng thẳng vì chật chội. Theo kinh nghiệm của tôi, diện tích sàn chuồng tối thiểu cho một cặp gà giống (một trống và một mái) là 1.2 x 1.5 m.

4. Gắn chạc tròn, đường kính khoảng 12 cm. Theo phương pháp lai bầy (flock mating), cung cấp đủ không gian đậu chạc là việc rất quan trọng, bởi mái đầu đàn sẽ đuổi mái khác ra khỏi chạc cho đến khi trời nhá nhem tối. Việc này sẽ gây căng thẳng cho cả bầy.

5. Lớp trải lồng phải sạch, khô và mới.

6. Ổ đẻ phải đủ lớn để mái có thể xoay trở dễ dàng và che chắn mưa gió. Dùng rơm sạch, dăm bào hay vật liệu phù hợp cho ổ. Trong phương pháp lai bầy, một ổ được dùng cho ba mái nếu trứng được thu hoạch hàng ngày.

7. Khi sử dụng máy hay mái phu để ấp, trứng phải được thu hoạch tối thiểu một lần mỗi ngày, giữ vệ sinh và trữ ở nhiệt độ từ 12 đến 15 độ C.

8. Loại bỏ trứng quá to, quá nhỏ và dị dạng.

9. Rửa trứng dơ ngay sau khi thu hoạch. Dùng nước ấm pha xà bông hay nước ấm đơn thuần và dìm trứng vào dung dịch rửa.

10. Dùng thức ăn viên dành cho gà giống (breeder pellet) nếu có thể. Khẩu phần gà giống phải cân bằng để tối ưu hóa việc thụ tinh và nở trứng, cũng như chất lượng vỏ tốt. Viên gà đẻ (laying pellet) được sản xuất cho gà đẻ trứng công nghiệp mà không quan tâm đến nhu cầu phát triển của bào thai cũng như gà con mới nở.

11. Cung cấp vụn vỏ sò trong khay tự chọn để vỏ trứng cứng chắc.

12. Cho gà nhốt chuồng ăn trái cây và rau.

13. Luôn cung cấp nước sạch và sử dụng sản phẩm điện giải/vitamin chất lượng cao 1-3 lần mỗi tuần hay nhiều hơn trong giai đoạn nắng gắt.

14. Vào giai đoạn qua mùa sinh sản, thả gà ra bãi cỏ.

15. Áp dụng an toàn sinh học (biosecurity). Hạn chế và yêu cầu khách viếng thăm sát trùng giày dép.

16. Hạn chế đưa gà mới vào bầy có sẵn. Gà mới mang nguồn bệnh tiềm tàng. Cách ly gà mới trong ít nhất hai tuần trước khi đưa chúng vào chương trình lai tạo.

Bước 7: Sổ sách

Để theo dõi một cá thể hay một bầy nhất định trong chương trình lai tạo, bạn nhất thiết phải ghi sổ sách một cách chính xác. Điều này sẽ có ích khi nhà lai tạo cần tra cứu và xác định xem một cá thể nhất định được lai tạo như thế nào hay xác định quan hệ huyết thống giữa những cá thể nhất định bên trong một bầy hay dòng gà.

Sổ sách phải nhận dạng được các cá thể dùng trong chuồng giống, bao gồm huyết thống của chúng, đánh dấu màng chân và mã số vòng cánh. Đánh dấu màng chân và mã số vòng cánh cho bầy con của chúng cũng được nghi vào sổ sách. Tôi còn ghi nhận cả số lượng trứng, số gà nở và ngày nở.

Trong quá trình phát triển, tôi cũng ghi nhận tỷ lệ hao hụt gây ra bởi địch hại, bệnh tật, thanh lọc và những nguyên nhân khác nữa và ghi cả mã số chuồng giống. Nếu sử dụng thuốc hay vắc-xin, tôi sẽ ghi thuốc gì, dùng khi nào, tại sao phải sử dụng và kết quả thu được.

Kết luận:

Hầu hết các sư kê đều lai tạo một bầy gà khoảng 5 hay 6 năm trước khi chúng bị mất “thuần” và không thể duy trì lâu hơn, hoặc gà không còn đạt yêu cầu và phải loại bỏ. Có lẽ hầu hết các bầy gà chọi trên thực tế đều không đạt yêu cầu ở đẳng cấp hàng đầu và nghiêm túc. Tuy nhiên, có vô số câu chuyện về những sư kê loại bỏ hoặc làm mất bầy gà rồi về sau mới nhận ra rằng chúng là dòng gà xuất chúng. Tôi đã từng trải qua chuyện này và tôi cá là hầu hết các sư kê với đôi chút kinh nghiệm lai tạo đều trải qua thực tế đau buồn này.

Việc lọc lựa “kim cương trong đất đá” là cả một sự thách thức. Nếu nhà lai tạo khởi đầu với dòng gà cận huyết sâu, thì bạn đã có nền tảng vững chắc và với một chút may mắn và quyết định lai tạo khôn ngoan, bạn sẽ có gì đó để tự hào. Một nhà lai tạo phải kiên nhẫn và đeo đuổi đến cùng. Bạn phải cản càng nhiều càng tốt, thanh lọc gắt gao, ghi chép chính xác và chi tiết, và dành nhiều thời gian để quan sát bầy gà. Cùng với thời gian, một số sư kê thậm chí hình thành “linh giác” trong việc cản những cá thể hoặc pha những dòng gà nhất định. Dẫu bạn có trở thành nhà lai tạo lừng danh hay tay chăn gà làng nhàng ở góc vườn, điều quan trọng là niềm vui trong quá trình lai tạo những chiến kê xinh đẹp, xuất sắc và giàu sức cạnh tranh.